Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

(jaktilik, gravitatsiya t.b.) sensor zonadan motor zonaga ximiyalik stimul jarde-minde  jetkeriledi 
dep korsetken. 
 
G.Fitting 1909-1910 jili orxideanin shanlaniuin xem uriklaniuin (oplodotvarenie) 
uyrengen arxidea shaninda kandayda bir zattin payda bolatuginin, onin analik tuyini (zavyaz`)nin 
osiuine tasir etip, partenokar-piyalik miyue payda bolatugin anikladi. Fitting birinshi marte 
osimlikler fiziologiyasina «gormon» termin kollandi. 
 
Osimliklerde garmon ashilgannan usi kunge shekem etilen, indolil-3-uksus kislotasi 
(auksin) tsitokinin, gibberellin, obstsizin, fenol ingibatrlari ashildi. Ashilgan fitogarmonlardin 
keyinshelik xer kiyli tasirlerinin bar ekenligi aniklandi. Fitogarmonlardin tek gana osiuge tasir 
etpesten miyuenin pisiuine, kartayiuga, zatlardin tasiliuina, stress jagdaylarga tasir etetuginligi 
aniklangi. 
Auksinler. 
Darvinnin danli osimliklerdin koleoptilinin jokargi bolegi tomengi zonalardin osiui 
aktivlestiretugin zatti shigaradi degen boljaui XX asirdin birinshi shereginde F.Vent tarepinen 
tastiyiklandi. F.Vent bul osiriushi zatlardi kolioktildin jokarsina agar plastinkalarin koyip ogan 
sinirip aldi. 1935jili F.Kegel` laboratoriyasinda ol zattin indolil-3-uksus kislotasi (IUK) ekenligi 
aniklandi. 
  
             -CH
2
-COOH     Bul gruppadagi zatlardi Kegel` auksin dep atadi (auxapo- 
                                       osemen) degen grek sozinen alingan. IUK osimlikler dun- 
                    (IUK)       yasinda bakteriyadan baslap jokari darejeli osimliklerge 
          NH                      shekem ken tarkalgan. Jokari osimliklerde olar shanda, payda bolip 
kiyatirgan tuximda, aktiv kambiyde rauajlanip kiyatirgan burtik xem japirakta kop boladi. 
Auksinnin sintezi bas shakanin ushinda intensiv rauishte boladi. Auksin triptofan yamasa 
triptaminnen payda boladi. Osimlikler tkaninda  IUK saatina 10-15mm shaka ushinan tamirga 
karay juredi. IUK tin aktiv transporti N-1-naftilftalamin kislotasi xem  morfaktin arkali boladi. 
 
Auksin kletkanin boliniuin xem soziliuin aktivlestiredi, ol otkiziushi baylamlarga xem 
tamirlarga kerek. Ol miyue kabiginin osiuin tamiynleydi. IUK tropizm xem nastiyada osiu 
kozgalisin tamiynleydi. IUK kletkaga kirgennen keyin arnauli retseptorlar menen birigip 
membrenanin aktivligin arttiradi. Ol poliribosoma xem yadro appartinin  aktivligin arttiradi. 
Auksin plazmolemmada N
+  
pompasinin jumisin tamiynleydi. 
Tsitokininler. 
Osimlik kletkasinin boliniuine kerek bolatugin zatti tsitokinin dep ataydi. Birinshi 
marte yadronin boliniuin tamiynleytugin faktordi 1955 jili K.Miller, F.Skug sel`d baligi 
spermasinin DNK sinan ajiratti. Bul zat 6-furfurilaminapurin (kinetin) ekenligi aniklandi. 
Tabiygiy tsitokinin 1963 jili D.Letam tarepinen pispegen makke daninen alinda. Oni zeatin dep 
atadi. 
     Xezirgi uakitta tsitokininler mikroorganizmlerden, suu otlarinan, paportnik, mox xem baskada 
jokari darejeli osimliklerden tabilgan. Ol rauaj-lanip atirgan tuximda xem miyuede kop boladi. 
Tsitokininler tamirdin apikal meristemalarinda sintezlenedi. Tamirdan tsitokininler ksilema 
arkali jer ustingi organlarina passiv turde tasiladi. Tsitokininler auksin katnasinda kletkanin 
bolniuin tamiynleydi. Palau kabaktin tuxim ulesinde xem lobiya japiraginda tsitokinin kletkanin 
soziliui arkali osiuin tamiynleydi. Jokari kontsentratsiyada (0,5-1mg/l) tsitokininler kallus 
tokimalarin shakanin payda boliuin tamiynleydi. Tsitokinin japiraklardin narmal rauajlaniui 
ushin kerek boladi. Tsitokininler arnauli belok retseptorlari kompleksinde RNK polimeroza xem 
xromotinnin matritsalik aktivligin arttiradi. Sonin menen poliribisom xem belok sintezi 
kobeyedi. Ayirim fermentleri esirese nitratreduktaza kobeyedi. TsitokininlerK
+
  N
+
 xem Sa
2+
 
tasiliuina tasir etedi. 
Gibberellinler. 
Yaponiya ilimpazi E.Kurosava 1926 jili fitopatogen zamarrik 
Gibberellada pakaldin sozilip osip ketiuine tasir etiushi ximiyalik zat bar ekenligin anikladi. 
T.Yabuta 1938 jili bul zatti kristall xalinda alip oni «gibberellin» dep atadi. 1954-jili anglichan 
B.Kross gibberillin kislotasinin strukturasin rasshifrovkalap onin tetratsiklditerpenoid ekenligin 
anikladi. Xezirgi uakitta 60 tan aslam neytral xem kislota xerakteringe iye xerkiyli gibberillinler 

---

bar. Gibberellinlerdin kopligine baylanisli olardi GA yamasa A dep shifrlau kabil etilgen. Sogan 
baylanisli gibberellin kislotasi GA
3
 dep belgilenedi.  
Metabolizm xem tasiliui.
 Gibberellinler yamasa ogan uksas zatlar (GA) zamarriklarda, 
suu otlarinda xem jokari darejeli osimliklerde tabilgan. Jokari darejeli osimliklerde GA pispegen 
tuximlarda boladi. GA japiraklarda xem tamirlarda sintezlenedi. Jakti GA nin payda boliuina 
unamli tasir jasaydi. GA ksilema xem floema agisinda passiv turde tasiladi. Barlik poliizopren 
birikpelerine uksap GA-aktsetil-SoA dan sintezlenedi. GA glikozidlerge baylaniskan turde ausik 
turinde xem tasilmali turinde boladi.  
Fiziologiyasi xem bioximiyalik tasiri
 GA nin osimlikke tasiri, olardin pakalinin uzayip 
ketiuinen korinedi. Onin tasiri asirese pas boyli osimliklerde xem razetka fazasindagi uzin kunli 
osimliklerde aykin korinedi. Onin tasirinen razetkadagi osimliklerde gul pakalin payda etip 
gulleuge otedi. Gibberellin apikal xem interkalyar meristemaga tasir etip kletkanin boliniuin 
aktivlestiredi. Gibberellin tamirlardin osiuine tasir etpeydi. Kerisinshe onin mugdarinin kobeyiui 
tamirdin jagdayin tomenletedi. Ayirim osimliklerdin tuximin xem tuynegin gibberellin menen 
isleu berip olardi tinishlik jagdaydan shigaradi.Giberellin kopshilik osimliklerde nukleyin 
kislotalari xem beloktin sintezin aktivlestiredi. Gibberellin membrana kuramindagi 
fosfolipidlerdin sintezine juuapker bolgan fermentlerdi aktivlestiredi. Gibberellin menen isleu 
berilgen tkanlarda IUK tin mugdari artadi. 
     Abstsizinler. 
1961 jili V.L`yu xem X.Karns paxtanin kuuragan shangala-ginan japiraklardi 
tusiretugin kristall xalattagi zatti alip ogan abstsizin degen at beredi. (adscission-angl tusiu, 
ajiraliu degen sozden alingan). Abstsi-zinnin molekulalik strukturasi (kurami) 1963-jili Okumoy 
xem baskalar xem Kornfort xem baskalar tarepinen bir uakta aniklandi. Abstsizin (abstsizin 
kislotasi ABK seskviterpen ekenligi (S
15
) aniklanadi. 
     Metabolizmi  xem  tasiliui. 
ABK jabik tuximli xem jalanash tuximli osimliklerde xem 
paportnik tarizlilerde (kirkkulaklarda) aniklangan. ABK kartaygan japiraklarda, pisken 
miyuelerde, tuximlarda xem tinishiliktagi burtiklerde kop boladi. ABK japirak xem tamir 
oymakshasinda eki usilda payda boladi: 
1.      Mevalon kislotasinan. 
2.      Karotinoidlardin idirauinan. 
Osimliklerde ABK nin kozgalisi tomennen jokariga karay xem jokaridan tomenge karay ksilema 
xem floema shiresinde boladi. 
     
Fiziologiyalik xem bioximiyalik tasiri.
 Kopshilik jagdayda ABK osimliktin osiuin 
toktatadi. Bul fitogarmon IUK tsitokinin xem gibberellinlerge antogonist. Birak bir kansha 
jagdaylarda ol aktivator sipatinda ozin korsetedi: Rozanin miyuesinin partenokarpik 
rauajlaniuinda, kiyardin gipokotilinin uzayiuinda t.b. ABK nukleyin kislotasi, belok xem 
xlorofildin tarkaliuin tezletedi. ABK stress mexanizminde katnasadi. Abstsioz kislotasi DNK, 
RNK xem belok sintezlerin tormozlaydi. Sonin menen bir katar, ol bir kansha fiziologiyalik 
protsesslerge tasir etedi. ABK N
+
 kompasinin funktsional aktivligin paseytedi dep shamalauga 
boladi.  
     Etilen. 
Etilen gazi  (SH
2
=CH
2
) tomen kontsentratsiyada (0,04-1,mkl/l) osimlikke juda jokari 
morfogenetikalik tasir etedi. Etilennin osimlikke fiziologiya-lik tasirin 1901 jili D.N.Nelyubov` 
nokat osimshesi  menen islegen tajiriybe-ler uaktinda aniklagan. 20-jildan keyin etilende 
miyuelerdin pisiuin tezletiu kasiyetinin bar ekenligi aniklandi.  
     Metoabolizm  xem  tasiliui.
 Etilendi bir kansha bakteriyalar, zamarriklar xem kopshilik 
osimlik organizmleri islep shigaradi. Etilennin kop islenip shigariliui     kartaygan japiraklarda 
xem pisip kiyatirgan miyuelerde koriledi. Etilennin payda boliui kislorod jetispeuinen paseyip, ol 
jaktilik arkali tartipke saliniui mumkin. Jokari darejeli osimliklerde etilen metiolinnen 
sintezlenedi. Daslep, 1-aminotsiklopropan-1-karbon  kislotasi (ATsK) payda bolip, ol etilennin 
transport formasi esaplanadi xem sol turinde tronspiratsiyalik agis arkali osimlik denesine 
tarkaladi. Bul gaz osimldiktin kletka araliklarina difuziya joli menen erkin turde jetip baradi.  
     
Etilennin fiziologiyalik xem bioximiyalik kasiyetleri.
 Etilen osimshenin osiuin paseytedi, 
japiraktin osiuin toktatadi, mitoz boliniuin irkedi. Etilen menen isleu berilgen pakal tamir shigara 

---