Tayanish tusinikleri:
Ontogenez. Rauajlaniu. Osiu. Embronal` etap. Yuvenil` etap. Kartayui.
Oliu. Shaka morfogenezi. Korrelyativ osiu. Osiu periodliligi. Regeneratsiya. Jaktilik, issilik,
gaz,suu, mineral aziklaniudin osimliktin osiuine tesiri. Gibberlinler, reterdantlar. Etilen.
Baklau soraulari :
1. Jokari derejeli osimliklerde kanday ontogenez etaplari boladi ?
2. Differentsirovka degen ne?
3. Korrelyativ osiu periodliligi degende neni tusinesiz ?
4. Osimliktin osiu periodliligi degen ne ?
5. Sirtki ortaliktin kanday faktorlar osimliktin osiuine tesir jasaydi ?
6. Kanday sintetikalik zatlar osiudi tertipke saladi ?
7. Etilen degen ne ?
Paydalangan edebiyatlar :
1. Butenko R.G. Eksperimental`niy morfogenez i differentsiatsiya v kul`ture kletok rasteniy
M.1975
2. Genkel` P.L. Fiziologiya rasteniy M. 1975
3. Ivanov V.B. Kletochnie osnovi rosta rasteniy M.1974
4. Kefeli V.I. Rost rasteniy M.1984
5. Nikkell LDJ Regulyatori rosta rasteniy M.1984
6. Polevoy V.V. Fiziologiya rasteniy M.1989
7. Sinnot E. Morfogenez rasteniy M. 1963
8. Yusufov A.G. Mexanizmi regeneratsiy rostov 1982g.
Osimliklerdin osiui boyinsha uliuma tusinik
Osiu xem rauajlaniu boyinsha birneshe terminlerdi karap shigamiz.
Ontogenez
grekshe
“ontos” janzat, jenlik latinsha genezis kelip shigiu,payda boliu
protsessi degen sozlerden alingan bolip, organizmnin zigotadan payda bolgannan baslap
9vegetativ bortikten, baslap) tebigiy olimine shekemgi jeke rauajlaniui tusiniledi. Ontogenez
barisinda organizmnin belgileri informatsiyasi (genotip) belgili ortalik sharayatinda jumsaladi,
netiyjede organizmge ten belgileri sirtki korinisinde keliplesedi.(fenotip).
Rauajlaniu
ol, oismliklerdin ontogenez protsessinde strukturasinin
xem funktsional
aktivliginin sipat ozgermeleri. Sipat ozgermelerinin kletka, tkan` xem organlar arasindagi
korinisi differentsirovka delinedi. Rauajlaniu tusinigine jas ozgesheliklerinde kiredi.
Osiu
jana element xem strukturalarina baylanisli organ xem organizmlerdin, kletkalardin
karaminin xem massasinin osiuine aytiladi.
Jokari derejeli osimliklerdin rauajlaniui 4 etapka ajiratiladi :
1.
Embrional`. 2. Yuvenil`(jaslik). 3. Reproduktiv(erjetkenlik). 4. Kartayiu. Gulli
osimliklerde ontogenezdin embrional etapi, zigotadan zarodishtin
rauajlaniuinan basla, tuximnin
pisiuine shekem dauam etedi.
Fitogormonlar
Xer kanday baska organizmlerge uksas osimlik organiziminin bir putinligi regulyatsiya,
baskariu xem integratsiya sistemasi arkali tamiynlenedi. Texnikada regulyatsiya degende
berilgen shegarada parametr sistemalarinin uslap turiuin tusinemiz. Baskariu bolsa bir jagdaydan
ekinshi jagdayga tasir etiu arkali otkeriu bolip esaplanadi. Regulyatsiya termini ken maganada
baskariu protsesinde kamtiydi. Bul termin ken maganada biologiyada da kolaniladi.
Regulyatsiya
ishki ortalik parametrlerinin turakliligin tamiynleydi. Integratsiya lat:Integratsio-kalpine keliu,
toliktiriu degen maganani anlatadi.
Evolyutsiya protsesinde kletka ishinini regulyatsiya sistemasi payda bolgan. Bugan
fermentlik, genetikalik xem membranalik regulyatsiya kiredi. Bul regulyatsiya sistemalari bir-
biri menen tigiz baylaniskan. Maselen: Membrana kasiyeti gen aktivligine baylanisli boladi, al
gennin differentsiyaslik aktivligi membrananin baklauinda bladi.
Kop kletkali organizmlerdin payda boliui menen regulyatsiyanin kletka aralik sistemasi
rauajlanip xem kaliplesip otiradi.
Fermenttin katalitilik yamasa izosterikalik regulyatsiyasi katalitikalik oraydin darejesine
baylanisli boladi. Ferment jumisinin intensivligi katalitikalik oray darejesinde tasir etiushi
kofermentlerdin, kofaktorlardin xem ingibitorlardin katnasi menen aniklaniladi.
Bir kansha
fermentler katalitikalik oraydan baska allosterikalik regulyatorga (effektor), orayga iye boladi.
Fermetativlik aktivliktin en exmiyetli regulyatsiya usili latent formadagi fermenttin
(zimogen) aktiv formaga transformatsiyalaniui. Bul jagdayga proteoza fermenti tasirinde
kovalent baylanislardin kiyraui natiyjesinde erisiledi. Fermentlerdin inaktivatsiyasi proteinaza
fermenti tasirinde kiyraui xem olardin belok tabiyatina kiretugin arnauli ingibitrlarga
baylanisiuinan kelip shigadi.
Gentikalik regulyatsiya, replikatsiya, transkriptsiya xem translyatsiya darejesinde boladi. Bunda
da regulyatsiyanin molekulalik mexanizmi buringiday bolsa da regulyatorlik tarmagi artip
baradi. Gennin exmiyeti genetikalik xabarlardi saklau xem jetkeriu (beriu) boladi. Informatsiya
(xabar) xromosoma DNK sinda nukleotid kodinin tripleti turinde jaziladi. Kletkalarda
informatsiya DNK matritsasinda RNK nin sintezleniui (transkriptsiya) xem t.RNK, r.RNK nin
katnasinda matritsalik m.RNK da arnauli beloktin sintezi (translyatsiya) arkali jetkeriledi.
Transkriptsiya xem translyatsiya uaktinda xem onnan keyin biopolimerlerdin kerekli jerlerge
jetkeriliui uaktinda modifikatsiyaga ushiraui korinedi.
Translyatsiya
mexanizmi
transkriptsiya
mexanizmine karaganda anagurlim kuramali.
Transkriptsiyani
onlagan belok tamiynlese, polipeptid sintezi ushin juzge jakin arnauli belok
kerek boladi.
Translyatsiyanin intensivligi xem bagdarlaniui, informatsiyalik matritsa-nin
kontsentratsiyasina, translyatsiya ushin kerekli barlik kompanentlerdin katna-sina xem fizika-
ximiyalik jagdayga baylanisli.
Membranalik regulyatsiya membrena fermentlerinin aktivliginin ozgeriu natiyjesinde boladi.
Membrenalik regulyatsiyada gore xemo, foto xem mexanoretseptorlar ayriksha exmiyetke iye.
Membrenalik regulyatsiya fermentlerdin kontaktli xem distantsiyalik
turdegi aktivligine
baylanisli juredi. Gen aktivliginin membrenalik regulyatsiyasi jokarida aytilgan kontaktli xem
distantsiyalik usillar menen alip bariladi. Eukariotlarda yadro kabiginin payda boliui menen
olarda membrenalik regulyatsiyanin exmiyeti artadi.
Kletkalar, tkanlar xem organlar arasindagi azilik zatlar arkali bolatugin oz-ara tasir en apiuayi
esaplanadi. Osimliklerdin tamirlarina fotosintez tasirinde payda bolagan assimilyatlar kerek
boladi. sonin menen birge jer ustindegi bolegi suuga xem mineral zatlarga mutaj boladi.
Tamirdin normal rauajlaniui ushin bir kansha vitaminler V
1
, V
6
xem
nikotin kislotasi kerek
boladi. Bul vitaminler tamirga shakalardan tomen tusip turadi. Aziklik elementlerdin kozgalisi
xem onin kurami osimliklerde zat almasiuga, fiziologiyalik xem morfogenetikalik protsesslerge
tasir etedi. Osimlikke azik berilmese xer kiyli bolimlerinde aziklik zatlarga talas kusheyip, sonin
saldarinan morfogenez protsessinde ozgerislerdi payda etedi. Azikliktin jetispeuinen tomen
darejeli osimlikler generativ protsesske otedi
Regulyatsiyanin gormonallik sistemasi.
Osimliklerde
kletkalar, tkanlar xem organlardin oz-ara
karim-katnasin tamiynleytugin, fiziologiyalik morfologiyalik dasturin (programmani) alip
baratugin, juda az mugdarda tasir etetugin zat-fitogarmon islenip shigariladi. Garmonlar
salistirmali turde tomen molekulyarli organikalik zat (M
r
28-346). Olar xer kiyli organlarda xem
tkanlarda payda bolip tomen kontsentratsiyada tasir etedi 10
-3
-10
-5
mol`/l.
Ch.Darvin 1880 jili jazgan «Osimliklerdin xereketleniu ukipliligi» degen kitabinda
osimliklerde de xayuanat garmonina uksas zatlardin bar ekenligin birinshi marte korsetken. Ol
osimliklerdin sirtki faktorlarga sezgir bolegi onin ushinda jaylaskan (sensor zonada), ol osiudi
kuuatlaushi reaktsiya baska boleginde (motor zonada) jaylaskan dep korsetedi.
Sirtki tasir