Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

tsitrus) axmiyetli esaplanadi. Magniyge xam kaliyge jarli, kumli xam kumshauit topiraklarga 
kaliymagneziya K
2
SO
4 X
 MgSO
4 X
 N
2
O kollaniladi. 
 
Kaliy toginleri fizologiyalik jaktan kislotali, birak kislotaligi uzak uakit xaksiz 
jumsalganda koriledi. Kaliyde fosforga uksap aste xareketke keletuginliktan, olda terenirek tamir 
jaylaskan katlamga jiberiledi. 
  
Mikrotoginler. 
Azot, fosfor, kaliy toginleri jetkilikli bolsada ayrim mikroelementlerdi 
jetispeushiligi auil xojalik eginlerdin onimdarligin tomenletedi. Torfli topiraklarda osimlik miska 
jarli, kislotali topiraklarda-molibdenge, bor menen molibdenge kizgish topiraklarda, marganets, 
temir xam tsinkke karbonatli xam kumshauit topiraklarda jarli boladi. Sogan baylanisli 
mikrotoginlerdi kollaniu toginlerdin tasirshenligin arttiradi. Maselen: marganets topirakta 
fosfordin, kobal`t azottin xareketshenligin arttiradi. Azot togininin jetkilikli boliui osimliklerge 
tek fosfordin, kaliydin xam magniydin soriliuin taminlep koymastan mistin, temirdin tsink, 
marganetstin soriliuinda kusheytedi. 
 Bakteriyalik  toginler.
Bul toginler itopiraktin biologiyalik aktivligin uslap turadi. 
Bunday makset ushin:  
 
1. Topiraktagi fosfordin organikalik birikpelerin tarkatiushi-fosfobakterin.  
 
2. Topirakti erkin azot fiksatsiyalaytugin azot bakteriyalari menen taminleushi-
azotbakterin.  
 
3. Sobikli osimliklerdin tamirinda tuynek payda etip, organikalik azotti fiksatsiyalaytugin 
tuynek bakteriyasi preparati-nitragin.  
 
4. Topiraktagi kaliy silikatlarin tarkatip osimliktin kaliy aziklaniuin jaksilaytugin silikat 
bakteriyalari preparati-kollaniladi.  
Toginlerdi beriu usillari.
Toginlerdi beriudi egisten aldin, egis uaktinda xam egisten 
keyin dep boledi.Egiske shekem uliuma toginnin 2/3 - 3/4 bolegi beriledi. Bul togin osimlikti 
rauajlaniu dauirinde kerekli aziklik elementi menen taminlep otiradi. Surimnen aldin jerge 
organikalik togin, xak, azot, fosfor xam kaliy toginleri beriledi. 
 
Egis uaktinda berilgen togin jas osimliktin mineral aziklaniuin kusheytedi. Sogan 
baylanisli egis uaktinda gektarina 5-20 kg ammofos yamasa superfosfat beriledi. 
 
Egisten keyingi aziklandiriu osimliktin rauajlaniuinda axmiyetli periodta otkeriledi. 
Guzlik eginlerdi erte baxerde, jana osiudi baslagannan keyin aziklandiradi. Kant lablebine jiynap 
aliudan bir ay burin fosfor-kaliyli togin menen aziklandiriu kantlilikti 1-2% ke shekem koteredi. 
 Organikalik 
xam 
mineral 
toginler 
eger topirak kislotali bolsa (rN
    5)  xak  pe               
peui kerek.  
JUUMAK. 
 
S, N, O, N osimliktin kurgak massasinin 95% in kurap kalgan 5% in kul elementleri: R, 
S, K, Sa, Mg, Fe xam baskalar kuraydi. Olar makroelementler. Mikroelementler tkanlarda 
0,001% kontsentratsiyadan tomen boladi. (Mn, Si, Zn, V xam t. b.). Osimlik azat aziklaniu 
retinde NO
3-
 xam NN
4+
 jumsaydi. Atmosfera azottin NN
3
 ke shekem kalpine keliui sobikli 
osimlikler tamirinda bolatugin tuynek bakteriyalari jardeminde boladi. Ammoniydin organikalik 
birikpelerge kiriui glutaminsintetaza xam glutamatsintetaza fermentinin tasirinde 
  -
ketoglutarattan glutamin kislotasi xam glutaminnin sintezinde boladi. 
RO
4
3-
 osimlikke kiriui xam organikalik birikpeler kuramina kiriui solayina kalpine keltiriusiz 
boladi. Kukirt bolsa SO
4
2-
 turinde organikalik birikpelerge katnasadi xam kalpine keledi. Kaliy 
kletkaga ion korinisinde toplanadi. Zatlar tamir kletkalari diyuallarinan otip kletkaga passiv 
yamasa aktiv transport jagdayinda kiredi. Osimlik kletkalarinin jutiu aktivligine N
+
 pompasi tasir 
etedi. 
  
Lektsiya № 15 
Osimliklerding geterotrof aziklaniui
 
 
Jobasi:
  
1.  Saprofitler,parazitler . 
2.  Shibin-shirkey jeushi osimliklerding aziklaniui. 

---

3.  Ozining organikalik zatlarinan geterotrf aziklanau. 
Tayaanish tusinikleri: 
 Avtotroflar,geterotroflar,saprofitler parazitler ,mikoriza.EndotrofEndotrof mikorizalar 
Kamenskiy. Kostichev miynetleri. Shibin-shirkeyjeushi osimlikler, oljani passiv xam aktiv uslau. 
Endospermada as siniriu. Aleyron danesheler. Uglevodlarding, maylarding,beloklarding 
mobilizatsiyasi. 
 
Baklau soraulari:  
1.Saprofitler ozining tirishiligin kalay alip baradi? 
2.Parazit osimliklerding ozgesheligi nede? 
 
3.Ayirim osimlikler ne sebep shibin-shirkey jeuge beyimlesken? 
4.Osimliklerde aziklik zatlarding singiuinde kanday ozgeshelikler bar? 
Paydalanatugin adebiyatlar:  
1  Darvin Ch.  Nasekomoyadnie rasteniya soch.t.7. M.L. 1984  
2   Genkel` P.A. Fiziologiya rasteniy M. 1975  
3.  Polevoy V. Fiziologiya rasteniy M.1989 
 
Osimliklerding geterotrof aziklaniui 
           Avtotrof  organizmler  (grekshe  «autos»-ozinshe-ozi xam trophe»- aziklaniu) organikalik 
emes zatlardan organikalik zatlardi ozinshe sintezleytugin organizmler kiredi. Geterotroflar bolsa 
tayar organikalik zatlardan aziklanadi. Avtotroflarga jasil osimlikler xam birkansha bakteriyalar 
kiredi. Olar jaktilik energiyasin fotosintez protsessinde jumsaydi. Ayirim bakteriyalar 
organikalik birikpelerding okisleniu energiyasinan aziklik zatlardi kabillaydi (xemosintez). 
Saprofitlerge- osimlik xam xayuan kaldiklarindagi organikalik zatlar menen aziklanatugin 
organizmler kiredi. Parazitlerge - tiri organizmlerding organikalik zatlari menen aziklanatugin 
organizmler kiredi. Nasekoma jeushi organizmler mayda omirtkasizlardi uslap ozinde singiriuge 
beyimlesken. 
 
 
Osimliklerding tirishiliinde zapas aziklik zatlar menen aziklanatugin yagni geterotrof 
aziklanatugin dauiri boladi. Bunday dauirge tukimlarding oniui, vegetativ kobeyiu organlari 
(tuynek ,piyaz.t.b.) kiredi. Sondayak tamir pakaldan shakaning payda boliui.japiragi togiletugin 
agash osimliklerining japirak burtigining.gul burtigining rauajlaniui kiredi. 
  Osimliklerding kopshilik organlari: tamir pakal .burtik,gul.miyue xam payda bolip atirgan 
tukim geterotroflaresaplanadi. Barlik osimlik tokimalari xam organlari karangida geterotraflar. 
  Osimliklerding  aziklaniui  makromolekulalik  orgnikalik birikpelerding fermentler tasirinde 
tarkalip soriliu xam oni ozlestiriu ozgesheligine iye bolgannn keyin boladi. 
  As singiriuding ush turi belgili. 
 
 
1- kletka ishinde, ol eng ayemgi as singiriu tipii. Osimlikte onday as singiriu 
tsitoplazmada.vakuolada,plastidalarda. sferosomada boladi. 
  2-membranalik assingiriu fermentler arkali boladi. Ol kopshilik xayuanlarding isheginde 
uyrenilgen. 
  3-kletkadan sirttagi as singiriu-gidrolitikalik fermentler arnauli kletkalarda payda bolip, sirtka 
shigarilip,kletkadan tiskarida tasir etedi. Bunday as singiriu shibin-shirkey jeushi osimliklerde 
xam danli osimliklerding endospermalarinda boladi. 
Saprofitler 
   Xazirgi uakitta zamarriklar bolek patshalikka iye bolsada fiziologiyalik tarepleri osimliklerge 
uksaydi. Ashitki zamarrigining gifining plazmalemmasinda N
+
-pompasi funktsiya atkaradi. 
Sirtki ortalikka xarkiyli kishkil gidrolazalardi shigaradi. Bul kuramali organikalik birikpelerding 
gidrolizin taminlep tarkaliu produktlarining soriliuina alip keledi.Soriliu 
mexanizmiN+pompasining plazmalemmadagi jumisina baylanisli. 
Osimlikler arasinda saprofit aziklaniu suu otlarinda ushiraydi. Diatom suu otlari 
terengde,karangida jasaganliktan olar ortaliktagi organikalik zatlardan 

---