Stromada magniydin kontsentratsiyasinin artiui RDF-karboksilaza (ribuloza-1,5 difosfat) xam
baskada fermentlerdi aktivlestiredi.
Fotofosforlaniu reaktsiyalarinda magniy elektronlardi alip otiushi kopgana reaktsiyalardi
aktivlestiredi. NADP
+
yagniy kalpine keliuinde,
Xill reaktsiyasinin tezliginde, elektronlardin FS
11 den FS 1 ge otiuinde axmiyetli . Bir kansha protsesslerde magniydin ornin tek marganets basa
aladi. Kopshilik jagdayda fermentlerdin aktivlesiui marganetstin katnasta karaganda magniydin
katnasinda jokari boladi. Fosfat gruppalarin (fosfokinaz, fosfotransferaz, ATRaza, pirofosfotez)
alip juriude kopshilik fermentlerdi katalizleushi kofaktor magniy esaplanadi.
Magniy kopshilik glikoliz fermentlerine xam Krebs tsikline kerekli esaplanadi.
Magniy
jetispese mitoxondriyda kristlardin kishireyip formasi ozgerip keyin jogalip ketiui koriledi. On
eki glikoliz reaktsiyanin 9i-metal aktivator jardeminde bolatugin bolsa, sonin altaui magniy
katnasinda boladi. krebs tsiklindegi fumarazadan baska altaui fermentler magniy katnasinda
aktivlesedi. Spirtli xam sut kishkil ashiudi alip bariushi fermentlerdin jumisina magniy kerek
boladi. Magniy efir maylari, kauchuk, A xam S vitaminlerini4 sintezleniuin kusheytedi. Magniy
DNK xam RNK polimerazalarin aktivlestiredi. Magniydin osimlikte taminleniu darejesine karay
organikalik xam organikalik emes fosfor birikpelerinin mugdari ozgeredi. Magniydin fosfor
metabolizmine katnasatugin fermentlerdi aktivlestiriu roline baylanisli ekenligin korsetedi.
Magniydin jetispeushiligi kumli topiraklarda koriledi. 100gr topirakta 2 mg nan az magniy
bolsa onda osimlikte magniy jetispeushiligi koriledi. Osimlikte magniydin jetispeushiligi fosfor
mugdarinin aziyiuina alip keledi xam fosfororganikalik birikpelerdin payda boliuin toktatadi.
Magniy jetispeushiliginen monosaxaridler toplanip, olardin polisaxaridlerge (kraxmalga)
aylaniui toktaydi xam erkin aminokislotalardin kobeyiui 1,5-4 esege artadi. Magniy jetispese
plastidlerdin payda boliui buziladi, xloroplast matriksleri rensizlendirip granalar bir-birine
jabisadi. Stroma lamellalari jirtilip olardinornina kop vezikulalar payda boladi.
Magniy jetispeushiligi daslep kartaygan japiraklarda payda bolip keyin jas japiraklarga
xam organlarga otedi. Magniy jetispegenlikten osimlikte
xloroz xam nekroz payda bolip, olar
japiraktin ushinan baslanadi.
Temir
. Osimlikte temir 0.02-0.08% (yamasa 1 kg kurgak massada 20-80 mg) boladi. temir
fotosintez xam dem aliudin tiykargi redoks sistemasina katnasadi. Temir molibden menen birge
nitratlardin kalpine keliuinde katnasadi. Tuynek bakteriyalardin molekulalaki azotti
fiksatsiyalauda katnasatugin nitratreduktaza xam nitrogenaza kuramina kiredi. Temir xlorofill
sintezinin daslepki etaplarina katnasadi (σ-aminolevulin kislotasi xam protoporfinlerge). Sogan
baylanisli karbonat topiraklarda igallikta osken osimlkilerde dem aliu tezliginin paseyiui xam
fotosintezdin azayiui payda bolip, osimliklerde japiraklardin sargayiui (xloroz) xam olardin tusip
kaliui koriledi.
Temir katalitikalik aktivligi menen birge osimlikte zapas zatlar kuraminda da ushraydi.
Solardin biri ferritin belogi, onda temir gem formaga iye bolmagan turde boladi. Ferritinde temir
kizgish konir renge iye boladi apoferritin bolsa rensiz belok turinde boladi. Ferritinnin kurgak
massasinin 23% in temir kuraydi. Ferritinnin kop mugdari plastidada boladi.
Kremniy
. Barlik osimliklerde kremniy ushrasadi. Ol kobinshe kletka diyualinda kop boladi.
Ozine kop kremniy toplagan osimliktin paxali bekkem boladi. Diatom suu
otlari oz denesinin
kabigin sirtki ortaliktan algan kremniy esabinan kuraydi. Kremniy jetispese makkenin, sulinin
xam arpanin, kiyardin, pomidordin, temeki xam lablebinin osiui toktaydi. Kremniy
reproduktivlik uakitlari osimlikke jetispese tuximnin mugdari azayadi, onin piskenleri az sanda
boladi. Osimlik osken ortalikta kremniy jetispese kletka organellasinin ul`trstrukturasi buziladi.
Al`yuminiy
. Al`yuminiyde bir kansha osimliklerge kerek bolatugin makroelement esaplanadi.
Al`yuminiy kationi paporotnik xam chay osimliginde kop toplanadi. Chay osimligine alyuminiy
jetispese xloroz payda bolip onin kopligide osimlikke zaxarli tasir tetedi. Kletkada alyuminiy
fosfor menen baylanisip osimliktin fosfor ashligina alip keledi.
Mikroelementler.
Mikroelementler osimlik organizmi tirshiliginde axmiyetli funktsiyalardi orinlaytugin,
almastirip bolmaytugin mineral elementler topari esaplanadi.
Olardin osimliktegi mugdari
protsenttin min, juz min bolegin kuraydi. Olar okisleniu kalpine keliu, fotosintez, azot xam
uglerod aylanis protsesslerine katnasip aktiv fermentler kuramina, vitaminler kuramina kirip,
osimliklerdin sirtki kolaysiz sharayatlarga karsiligin, mikrob, bakteriyalarga karsiligin arttirip
otiradi. Mikroelementlerdin jetispeushiligi kopgana keselliklerdin payda boliuina alip kelip
osimliktin jaslayinan nabit boliui koriledi.
Marganets. Marganets barlik osimliklerge kerek. Osimliklerde onin ortasha mugdari 1kg
kurgak massasina 0,001% yamasa 1 mg. Ol kletkaga Mn
2+
ion turinde kiredi.
Marganets
japiraklarga toplanadi. Bul metall ioninin fotosintez protsessinde O
2
ni shigarip, SO
2
di kalpine
keltiriude katnasatugini aniklangan. Marganets japiraklarda kanttin kobeyip xam onin
japiraklardan agip ketiuin taminleydi.
Krebs tsiklindegi eki-malat xam izotsitratdegidrogenazalar margenets ioni tasirinde
aktivlesedi. Azot aylanisinda marganetssiz bolmaydi. Marganets kletkanin osiui protsessinde
RNK - polimerazanin 2- kofaktori retinde, auksinoksidaza kofaktori retinde xizmet atkaradi.
Eger marganets aziklik ortaliktan shigarilip taslansa, onda tiykargi aziklik elementlerdin katnasi
buzilip, olardin mugdari artadi.
Topirakta marganets kop bolgani menen rN=neytral` bolsa, osimlikke onin kiriui
kiyinlasadi.
Marganets jetispeushiligine
tamirmiyueli osimlikler, kartofel` xam danli osimlikler
tasirshen. Marganets jetispeushiliginin osimliklerdegi belgisi japiraklarda tochkali xlorazdin
payda boliui esaplanadi. Japiraklarda tamir aralarinda sari daklar payda bolip, keyin bul jerdegi
tokimalar ole baslaydi.
Molibden.
Molibden sobikli osimliklerde kop toplanadi. 1kg kurgak massaga ,5-20
0mg. Danli osimlikler bolsa 1 kg kurgak massaga 0,2 den 2,0 mg ga shekem. Ol osimlikke
MoO
4-
anioni retinde kiredi xam jas organlarda toplanadi. Molibden tamirga xam pakalga
karaganda japiraklarda kop toplanadi xam ol tiykarinan xloroplastlarga jiynaladi.
Molibden
nitratlardi kalpine keltiriude nitrareduktaza kuramina katnasadi. Ol sobiklilarda, tuyneklerde
bolatugin bakteriyalardin nitrogenaza fermentlerinin aktiv kompanenti esaplanadi. Molibden
jetispese kop mugdarda nitrat toplanip tamirda tuynek rauajlanbay osimliktin osiui toktaydi,
japirak plastinkalari deformatsiyalanadi. Molibden legoglobinnin (leggemoglobin) biosintezine
temirge uksaui kerek boladi. Molibden jetispese tuynek sari yamasa sur renge donedi.
Tuyneklerdin normal reni kizil boladi.
Molibden xar turli aminleniu, kayta aminleniu reaktsiyalarina fotosintez turinde katnasadi.
Ol askorbin kislotasinin toplaniu darejesine tasir jasaydi.
Molibden jetispese tokimalarda vitaminnin mugdari keskin tomenleydi. Molibdenge
sobikli eginler xam paliz eginleri talapshan. Onin osimliklerge jetispeui kishkil topiraklarda
koriledi. Molibden jetispese xlorofill sintezinin buziliuinan osimliktin osiui toktaydi. Osimlik
azot jetispegendegidey ak-jasil renge enedi. Bul elementtin jokari dozasi osimlik ushin zaxarli.
Auil-xojalik onimlerinde molibdennin mugdari kobeyse mallar ushin xam adamlar ushin ziyanli
boladi. Eger onin mugdari osimliklerde 1 kg kurgak massaga 20 mg nan artip ketse
xayuanatlarda molibdennen zaxerleniu, al adamlarda endemikalik
podagra keselligi kelip
shigadi.
Kobal`t. Kobal`ttin osimlikte ortasha mugdari 1 kg kurgak massada 0,02 mg kuraydi. Kobal`t
sobikli osimliklerge tuynek bakteriyalarinin kobeyiui ushin kerek. Osimlikte kobal`t kop turinde
vitamin V
12
de parfirin birikpeler turinde boladi. Osimlik xayuanatlarga uksap vitamin V
12
ni
sintezlemeydi. Ol tuynek bakteriyalarinda islenip shigiladi. Tuynekler kartayganda xam azotti
ozlestiriu toktaganda V
12
-koenzim tuynek kletkalarinda tsitoplazmaga shigadi. Kobal`t magniy
xam marganets penen birgelikte fosfoglyukomutaza xam arginaza fermentlerinin jumisin
aktivlestiredi. Kobal`t sobikli osimliklerge jetispese azot ashligina ushiragan belgidey belgi
beredi.