1.Kletka ishinin kozgali
2. Kamshilardin
lokomotiv tarizli klzgal
3.Tropizmler.
4.Nastiyalik kozga
5.Nutatsiya.
Tayanish tusinikler:
Kogalis klassifikatsiya. Kletka ishinin kozgalisi. Ushki osiu, osiu
kozgalisi Tropizmler. Geotrotizm, fototropizm, tignotropizm, nastiya. foto-termo-
tigmonastiyalar.
Nutatsiya. Kaytimli turgar kozgalisi, xemonastiya, seysmonastiya.
Baklau soraulari:
1.Kletka ishinin kozgalisi kalay boladi?
2.Kamshilarda lokomotiv tarizli kozgalisin tusindirip berin.
3.Tropizm degen ne xam kanday trotizmler bar?.
4.Nutatsiya degen ne?
Paydalanilatugin adebiyatlar:
Genkel`. P.A. Fiziologiya rasteniy M. 1975.
Tolstoy A., Devis P., Setter R. Jizn` zelenogo rasteniya M.1983.
Kamiya E. Dvijeniya protoplazmi M.1962.
Merkis A.N. Teoreticheskaya reaktsiya rasteniy. Vil`nyus 1973.
Polevoy V.V. Fiziologiya rasteniy. M.1989.
Polevoy V.V. Solomatova T.S. Evolyutsiya sposobov dvijeniya u rasteniy. Evolyutsiya
funktsiy v rastitel`nom mire. L.1984.
Mustakimov.G.D. Usimliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. Tashkent 1985.
Kozgalis-organizm yamasa onin bolimlerinin kenislikke aralasiui.
Barlik tiri organizmler
metabolitik energiyalarin jumsap aktiv kozgaliu ukibina iye boladi. Xareket aktivligi aziklaniu
korganiu xem kobeyui ushin kerek.
Kopshilik osimliklerde kozgalis jude este bolganliktan oni baklau mumkin emes. Aylanba
kozgalis (nutatsiya)shaka ushlari xem bortip kiyatirgan tuximnin tamirinda koriledi. Shakalar
xem japirak plastikalari kuyashka ,jaktiga karay (tropizm) kozgaladi. Kunnin jaktiligi menen
karangiligi almaskanda(kundiz xem tunde) gul ashilip jabiladi(nastiya)x.t.b. Bul kozgalisti
tsetrafer suuretke aliu texnikasi menen baklauga boladi. Ayirim osimlikler xeyuanlardin
kozgalisina uksagan tez kozgaliu reaktsisina iye boladi( uyalshak mimoza,shibin
uslaushi(muxolovka, vasil.ktin
atalik guli sabakshasi,barbaristin atalik gulinin sabakshasi t.b.).
Xeyuanatlar menen osimliklerde kletka ishinin kozgalisi (tsitoplazma xem organoidlar)
xem bir kletkalarda kamshilari xem kirpikleri arkali bolatugin lokomotor kozgalisi oz-ara jakin
boladi.
Osimliklerde kozgalis turlerin tomendegishe klassifikatsiyalauga boladi:
1. Tsitoplazma xem organoidlar kozgalisi
2. Kamshilari jerdeminde lokomotor kozgalisi
3. Ushki osiu(tamir sabakshalari,shan tutikshesi, mox protonemasi)
4. Osiu kozgalisi(kosher organinin uzayiui,ayylanba nutatsiya,tropizmler: foto,-geo,-
tigmo,-xemo,-termotropizmler.osiu natiyasi: foto,-termo,- gidro-)
5. Turgor kozgalisi (ustitsa kozgalisi,turgor kozgalislari).
Tsitoplazma xem kamshilar arkali bolatugin kozgalislar
kiskariushi beloklar arkali
bolip,olar kozgalistin bulshik etsiz formasina kiredi. Bul turdegi kozgalislar osimlikke xem
xeyuanatlarga birdey. Baska kozgalislar tek gana osimlikler ushin ten.
KLETKA IShININ KOZGALISI
Osimlik kletkasinda tsitoplazma udayi kozgalista
bolip turadi. Kletkaga ishki xem sirtki tesir bul kozgalistin tezligine juuapker boladi.
Tsitoplazma kozgalisi terbelgen,shaykalgan(spirogira),
aylanbali(tradeskoptsiya),rotatsiyalik(xaralarda),fontan terezli(tamir sabakshalarinda), priliv
(kuyilmasi)(zamarik gullerinde) turde boladi.
Xara suu otlarinin buuimaraligi kletkalarinin tsitoplazmasinda rotatsiyalik kozgalisi
bolatuginligi uyrenilgen. Bul kletkalarda kozgalis kletka diyuali boylap privod(jetkeriu)kayisina
uksas turde boladi. Bul kletka tsitoplazmasinda bulshik ette bolmaytugin aktin xem miozin
tabilgan. Elektron mikroskopi jerdeminde subkortikal fibrillaler tabilgan. Olar tsitopazma
kozgalisina karay bagdarlanga. Xerbir fibrilla 50-100 mikrofilamentlerden turadi.
Mikrofilamentler f-aktipinnen kuralgan. Mikrofilametlerdin strukturasinin buziliui kozgalista
toktatadi.Aktip filamentler ATRaza aktivligine iye bolgan endoplazma miozini kompleksinde
boladi.
Tsitoplazmanin kozgalisi ATR energiyasin jumsau arkali boladi. Ogan jenede 0,1 mkmol`/
l kontsentratsiyadagi Sa
2+
ioni kerek boladi. Sa
2+
1 mkmol`/l
kontsentratsiyasi nitella
tsitoplazmasinin kozgalisin peseytedi. Sogan baylanisli Sa
2+
kontsentratsiyasinin tsitoplazmada
ozgeriui kiskariushi beloklardin strukturasinin exmiyetli regulyatori boladi. Sa
2+
ionnin
kontsetratsiyasinin tsitoplazmada kobeyui onin jelatinlesiuine(zal jagdaydan,gel jagdayga
otiuine0 xem kozgalistin toktauina alip keledi. Tsitoplazmadan artiksha Sa
2+
ionnin shigariliui Sa
ATRaza aktivligi arkali boladi.
Osimlik kletkasinin ulken organoidi,xloroplast tek tsitoplazma agimi menen xereket
kilmastan ozinshe xereket etiu ukibina iye. Bunday ukiplilikti nitella
kletkasinan ajiratilgan
tsitoplazma tamshisinda koriuge boladi. Tamirsha ektoplazma bolmaganlinligi sebepli
tsitoplazma agimi bolmasada xloroplatlar sekundina 1 merte aylaniu kozgalisin ATR nin
kollaniu arkali boladi. Sonin menen birge aktin menen miozin oz-ara tesir etisiuinen xloroplasttin
kozgalisi payda boladi. Xaralarda kletka xloroplastinin kozgalisin temiyenleushi sxema. Miozin
molekulasi basi menen aktin filamentine tesir etip miozin molekulasinin kuyrik bolimi xloroplast
ustine tiyip turadi.
KAMShILILARDIN LOKOMOTIV TA`RIZLI KOZGALISI
Kletkalardin lokomotiv kozgalisi,kiskariushi beloklardin funktsiyasi arkali ATR
eneogiyasinin mexanikalik energiyaga ozgeriuinen kelip shigadi.
Bunday kozalis osimliklerde
kamshili osimliklerde ushirasadi.
Bir terepleme tesir etiushi faktordin iskerligi netiyjesinde organizmnin kenislikke aralasiui
taksis dep ataladi. Bunday turdegi xereket bir kletkali kamshili suu otlarin,suu otlarinin gameta
xem zoosporalarina,moxlardin,plaunlardin,kirk-buuinlardin xem paporotniklardin
spermatozoidina xarakterli xereket azik istochnigine karay,yamasa baska jiniska karay
(xemataksis),yamasa jaktilikka karay(fototaksis) boladi.
Fototaksisler,fototrof kletkalardin jaktilikti kollaniuga beiymlesiuinen kelip shigadi. Jokari
bolmagan
jaktiga kletka jakinlaydi,jokari xedden ziyat jaktidan kashadi. Jaktilik pigment
sistemaga iye bolgan fotoretseptor arkali kabillanadi. Kordinatsiyalik funktsiyani “kozdagi”
orinlaydi. “Kozdaginda karotinoidlar boladi. Solar arkali jaktiga karay bagdarlanadi.
Fotoretseptordan kamishiga signal(xabar) mikrotutiksheler arkali beriledi.
Ushki osiu
Tamir shashaklari(tuksheleri),shan tutikshesi zamarik guleri,mox protonemasinin
kenisikke aralasiui olardin ushki osiuinen boladi. Osiu aktiv sekretor protsessi netiyjesinde
boladi. Ushki osiudi temiyenleushi kletkalarda xerturli elektron tiginlikta bolgan AG xem ER
den payda bolgan kopgana vezikulalapar (kobiksheler) boladi.
Tsitoradioavtografiya usili menen kletka ushinda sekretorlik xem sintetikalik aktivlikke iye
bolgan gradient tabilgan. Sekretsiya protsessi ushin Sa
2+
kerek boladi.
Tradeskantsiyanin shan
tutikshesinin osiui ushin S
2+
ioni kontsentratsiyasi ortalikta 0,1 mmol`/ litrden kem bolmaui 1
mmol`/ litrden asip ketpeui kerek.
Osiu kozgalisi
Evolyutsiya protsessinde osimliklerde kletkalardin kaytimsiz soziliuinan
ozine ten xereket kelip shikkan. Kletkanin kaytimsiz soziliui bir jerde turgan osimlikti aziklaniu
istochnigine karay xereketleu imkanin temiyenleydi. Soziliu arkali osiu,kletkada oraylik
vakuolanin payda boliui,onda osmotikalik aktiv zatlardin payda boliui, suudin soriliui,kletka
diyualinin jumsariui xem soziliuinan ibarat. Payda bolatugin turgor basimi kletka diyualin
soziuda tiykargi kush esaplaniladi. Kletkanin soziliui menen
bir uakitta tsitoplazma
komponentleride sintezlenedi. Soziliu gormon sistemasi arkali tertipke salinadi. Bunda tiykargi