zonalarindagi kletkalar
ulken yadroga iye bolip, tsitoplazmasi koyiu boladi, vakuola bolmaydi.
Shakanin osiu konusi jokari rauajlaniuga iye bolsada, ol azik zatlarga xam fitogormonlarga mutaj
boladi.
Kaliplesip kiyatirgan japirak tort fazani otedi:
1. primordiyanin payda boliui, 2. japirak baldaginin payda boliui 3.Kaptal meristemadan
japirak plastinkasinin payda boliui. 4. Plastinkanin sozilip osiui.
Xar bir japirak primordiyasi periferiya meristemasinan bortik turinde payda boladi. Bir
japirak penen ekinshi japiraktin payda boliu uakti plastoxron dep ataladi. Onin uzakligi xar kiyli:
bir neshe saattan bir neshe kunge shekem.
Osimliklerdin japiraklarinin osiuine periodlilik, jaktiliktin sipati xam intensivligi tasir etedi.
Kok fiolet nur buuin araliginin osiuin toktatip, eki uleslierde japiraktin osiuin tamiynleydi.
Prokambiy xam apekstin ok meristemasi paxaldin tiykargi tkanin payda etedi. Meristema
zonasinan shikkan kletkalar sozilip shakanin tez uzayiuina alip keledi. Soziliu arkali osken paxal
gibberelin xem auksin menen aktivlesedi. Gibberelinler tamirdan,japiraktan tasiladi.
Bul jokargi
buuim aralliklari osiu tezligi tertipke saliu imkaniyatin beredi.
Eki uleslerde paxal kambiydin iskerligi arkali juuaplasadi. Kambiydin aktivlesiui ushin
shakanin ushinan IUK kelip turiui kerek.
Kaptal burtik (shaka) lerdin osiui ushki japirak xem shaka burtiklerinin baklauinda boladi.
Shakalardin ushki burtigi saklangan bolsa,kaptal burtiklerdin osiui bastirilip turiladi.
Tamir morfogenezi
Jokari derejeli osimliklerde tamirdin apikal meristemasi epiuayi
duziliske iye. Bul zononin uzinligi 1-2 mm. Onda kaptal organlari payda bolmaydi. Tamir
metistemasi tamir tkanlarinin , tamir kinin(chexlik) paydaetedi.
Tamir meristemasinda DNK sintezi esten bolatugin,jude siyrek bolinetugin kletkalar
ushirasadi. Olar tamir kini menen aktiv meristema zonasi arasinda jaylaskan. Mekede bul zonada
jaylaskan kletkalardin boliniui 174-239 saatka soziladi.
Baska kletkalarda,bul zonanin
dogeregindegi kletkalarda boliniu 14-39 saatti kuraydi. Bul topar kletkalar “uykidigi oray” dep
ataladi.
Tamirdin apikal meristemasi ,shakanin apiksine uksap, zarodishtin keliplesiuindegi tkan
xem organ payda etiu iskerligin dauam etedi.
Korrelyativ osiu
Bir organnin ekinshi organga gerezli bolgan baylanisti osiu korrelyatsiyasi
dep ataydi. Korrelyatsiyanin en epiuayisi azikka baylanisli turi bolip esaplanadi. Osimliktin
geterotrof bolegi, misalga tamiri ozinin rauajlaniuinda shakaga garezli boladi. Shaka ogan
organikalik zatlardi jetkeredi. Oz gezesinde shakasinda rauajlaniui mineral zatlardi, suudi
jetkerip beretugin tamirga gerezli boladi. Degen menen azikka baylanisli bolgan garezlilik osiu
korreyatsiyasi tusindirip bere almaydi. Kopshilik jagdayda osimlik boleklerinde gormonallik
ozara tesir tiykargi rol`di atkaradi. Bugan misal retindeapikal dominantlik yagniy ushki shakanin
yamasa tamirdin kaptal burtikke yamasa kaptal tamirga korrelyativtormozlaniuin korsetiuge
boladi.
Apikal burtikti alip taslanngan keyin tsitokininnin kaptal burtiklerge agip keliui kletkanin
boliniuin tezletedi. Burtikte keliplesken jpirak (baslamalari) auksin sintezley baslaydi.
Ol keyin
kaptal shakanin bir kelipte rauajlaniuin temiynleydi. IUK -ushki shakanin tiykargi gormrni,
dominant orayi esaplanadi. Shakanin (IUK) xem tamirdin(tsitokinin) gormonallik tesiri
osimliktin exmiyetli endogen mexanizmi esaplanadiOsiu korrelyatsiyasi xojalika paydali zatlardi
aliudi diykanshilik islerinde kollaniladi. Misalga pomidordin kaptal shakalarin alip taslau
miyeusinin ulkeyiune alip keledi. Ovosh osimliklerinin nelin ekkende bas tamirdi julip taslau
kaptal xem kosimsha tamirlardin kobeyiuine sharayat tuugizadi. Temekinin gulleniuin julip
taslau,onin japfiraklarinin ulken xem kop boliuina alip keledi.
Osiu periodliligi.
Osiu protsesside baska fiziologiyalik korinislergei uksap periodlilikka iye
boladi. Ol osiudin ozgesheligine xem sirtki ortaliktin faktorlarina baylanisli boladi.
Osimliklerde bir sutkaga jakin tsirkada ritmi boladi. Bunday periodlilik penen
meristemadagi mitoz aktivligi 20 saatka jakin ozgeredi. Bunday endogen
ritmge fotosintez xem
dem aliu, zatlardin jasaliui,transpiratsiya, guldin ashilip jabiliui jatadi. Sutkaga jakin ritm
jaktiliktin temperaturanin xem baska faktorlardin sutkalik ozgeriuine tigiz baylaniskan. Bunday
fiziologiyalikprotsesslerge baylanisli ritmdi endogenli dep ataydi. Bul endogenli ritm arkali
organizm jasagan jerindegi siyasatka beyimlesken boladi. Osimliktin osiuinin sutkalik
periodliliginan baska sezonli periodlilikta korinedi. Bunday periodlilik agashlarda jillik
sakiypanin payda boliuida kozge taslanadi.
Osimliktin osiui ushin tinishlik deuirinde belgili rol` oynaydi. Tinishlik osimliktin embrional
rauajlaniu deuirinde(zigotanin xem tuximnin tinishligi)xem osimliktin shakalarinin tinishligi
retinde korinedi. Tuxim uzak uakit tinish jagdayda boliui mumkin. Sirtki ortaliktin faktorlarina
baylanisli tinishlik- mejburiy tinishlik dep ataladi.
Osiudin zarodish xem onin
etirapindagitkanlardin jagdayina baylanisli toktaui-fiziologiyalik tinishlik dep ataladi.
Burtik xem shakanin tinishligi kolaysiz jagdaylardan saklaniuga beyimleskenlikten,
klimatikalik jagdaylar menen aniklanadi. Agash osimliklerde kista shakanin apeksi aktiv osiui
toktatadi, burtik kabirshaklari menen oralip kiski tinishlik jagdayda burtikke aylanadi. Shakanin,
burtiktin tinishliginda mejburiy xem fiziologiyalik tinishlikka bolinedi. Mejburiy tinishlik sirtki
kolaysiz tesmrlerden bolsa, fiziologiyalik tinishlik tuypekte,piyazshada,tamirpexada koriledi.
Tinishlik deuiri ushke bolinedi: jazgi, kiski tinishliktan keyingi tinishlik(osimlik tinishlik
deuirinen otkennen keyin birkansha uakit issilik jetispegenlikten yamasa onin artikliginan
kogermeyturadi). Burtiktin yamasa baska organlardin tinishligi (gibberilin,tsitokinin,etilen)
gormonlari arkali buziladi. Olar tuximnin tinishligin buziuda aktivlik korsetedi.
OSIMLIKLERDE REGENERTsIYa (kayta tikleniu
)
Regeneratsiya- degenin jogalgan
yamasa ziyatlangan boleginin organizm terepinen kayta tikleniu esaplanadi. Osimliklerde
regeneratsiya ukibi
tomengi osimlerden baslap, jokargi derejeli osimliklerde ken tarkalgan.
Regeneratsiya korinisi ulken teoriyalik xem emeliy exmiyetke iye. Latinsha regeneratio
kayta tuuiliu degen sozden alingan. Regeneratsiyanin xer turli formalari morfogenez
mexanizmlerinuyreniude model sistemasi bolip xizmet etedi. Regeneratsiya emeliy jumista uzak
uakittan baslap kollanilip kelmekte. Meselen, osimliklerdi kelemshelerden kobeytiu.
Regeneratsiya protsessin uyrenip, kop miynet etken ilimpazlarga I.P.Krenkeni, R.X.Turetskayani
xem A.G. Yusufovtin atap otiuge boladi.
Embriogenez xei regeneratsiya protsessleri ushin genetikalik programmanin izbe-iz
induktsiyasi xem kenislikte morfofiziologiyalik bagdarlaniu exmiyetli.
Genetikalik programmanin iske tusiui arnauli fiziko-ximiyalik faktorlar tesirinde boladi. Al
kenislikte bagdarlaniui payarlilik netiyjesinde iske asadi. Onin tiykarinda membranalik protsess
jatadi.
SIRTKI ORTALIK FAKTORLARININ OSIMLIKTIN OSIUINE TESIRI.
Osimliktin
osiuine sirtki ortaliktin kop faktorlari tesir etedi. Birinshi gezekte jaktiliktin (onin intensivligi,
sipati, uzakligi xam peiodligi), tartiu kushi, gaz kurami,
magnit maydani, igallilik, aziklik zatlar
(mineral xam organikalik) xam mexanikalik tasir (shamal) tasir etedi. Bularda baska osimlik
baska osimliklerdin arasinda oskennen keyinolardin irishiligi natiyjesinde shikkan zatlardin
tasirine ushiraydi (allelopatiya), mikroorganizmlerden shigatugin fiziologiyalik aktiv zatlardin
tasirine ushiraydi (antibiotikler, osiu zatlari).
Jaktilik.
Osiliklerdin osiui jaktida da karangidada boladi. Jokari darejeli osmliklerdin jasil
organlari osimlik karangida oskende bir kansha morfologiyalik ozgeshelikke ushiraydi. Bunday
osimliklerdi etiolirovan osimlikleri dep ataydi. Eki ulesliler karangida oskende buuin araliklar
uzayip, japiraklari reduktsiyalanadi. Etiolirovan osimliklerde mexanikalik tkan`
xam ustitsa
rauajlanbaydi. Osimik xlorofilge iye bolmaganliktan, tek karotinoidlar bolganliktan bolganliktan
ak-sari rende boladi. Etiolyatsiya korinisi xlorofildin bolmaganina yamasa azikliktin
jetispegenine baylanisli bolmaydi. Etiolyatsiyani boldirmau ushin osimlikke kunine 5-10 minut
jakti berip turiu kerek. Etiolyatsiyani tartipke saliu ushin fitoxrom sistemasina baylanisli (kizil
nur). Kushli morfologiyalik tasirdi spektrdin kok-fiolet bolegi korsetedi.
Etiolyatsiya osimshenin topiraktagi beyimlesiu reaktsiyasi bolip mezokotil tez osip,
gepokotil` xam epikopil`di topirak ustine jaktiga shigaradi.Etiollangan osimlik jaktiga shikkan
keyin birneshe minutin ishinde solilip osiui toktaydi.