Osimlik organizmlerine stress payda etiushi faktorlardi ush
tiykargi gruppaga boliuge
boladi.
a) fizikalik: kop yamasa az igalilik,jaktilik yamasa temperatura,radioaktiv nur,mexanikalik
tesir
b) ximiyalik: duzlar, gazlar, ksenobiotikler(grekshe” xepox” -baska degen sozden alingan )
gerbitsidler,insektitsidler,fungitsidler,sanaat shigindilari x.t.b.)
v) biologiyalik: ziyankesler,kesellikler tuudiriushi mikroblar,baska osimlikler menen
konkurentsiya,xeuanatlar tesiri,gulleu,miyuenin pisiui.
Osimliklerdin stress tesirine shidamliligi olardin ontogenez fazalarina baylanisli boladi.
Stress jagdaylari deslep aktiv osiuge baylanisli bolgan metoboizm zveno (bolim)larina tesir
etedi. Stresske jas osimlikler jude sezgir boladi. Keyin osiu,rauajlaniu barisinda stresske
turakliligi artip,gameta payda etiu uakitlari stresske kaytadan tesirshenligi artadi.
Kolaysiz jagdaylar tesirinde osimliklerde etilen menen ABK islenip shigiu artadi osiu
protsessin. Uzak dauam etken stress jagdayinda organizm azadi xem oledi.
Ol osimlikler
populyatsiyadan shigarip taslanadi.Al,olardin tukimi genetikalik jaktan shidamlirak boladi.
Osimliklerdin kurgakshilikka shidamliligi xem issiga turakliligi
Jer sharinin 1/3 bolegi igalilik jetispegenlikten kiynalmakta(jillik jauin shashim mugdari
250-50mm).Bul maydannin yarimi jude kurgak( 250mm den kem,al parlaniu 1000mm). Bul
rayonlarda kurgakshilik tek gana jazgi uakitlari koriledi.
Kurgakshilik uzak uakit jauinnin bolmaganninan ,jokari temperaturadan xem kuyash
nurinin kushli keliuinen payda boladi. Uzak uakit jauinnin bolmauinan atmosferada kurgakshilik
bolipkoymastan topiraktada kurgakshilik payda bolip,osimlikler ala-alatugin topirak igaliligida
bolmay kaladi. Kurgakshilik jagdayinda osimlik suudin jetispeushiligine ushiraydi.
Osimliklerde suudin jetispeshiligi,suudin jumsaliui, transpiratsiyalaniui,kelip
turgan suudin
mugdarinan artip ketse payda boladi. Suudin jetispeushiligi issi kunlerital tuste japiraklardin
soriu kushi artkanda yagniy topiraktan suudin keliui aktivleskende kelip shigadi. Osimlik suudin
jetispeushiligine ustitsa tesiklerin retlestirip karsi turadi. Kurgakshilik birinshe gezekte kletkada
erkin suudin azayuina alip keledi. Ol jagday kletkadagi beloklarga- fermentlerge,tsitplazmanin
kabigindagi beloklarga tesir etip olardi ozgertedi. Omiliktin japiraklarinin suu jetispegenlikten
saliu uzak dauam etse fermentlerdin sintez aktivligi pesiyedi,gidrolitikalik protsessler
aktivlesedi,esirese proteolizdin aktivlesiuinen tomen molekulalik beloklar mugdari artadi.
Polisaxaridlerdin gidrolizi netiyjesinde tkanlarda erigen uglevodlar kobeyip,olardin japiraklardan
agiui esteleydi. Kurgakshilikta japiraklarda RNK mugdari pesiyedi. Tsitoplazmada poliribosoma
kompleksi tarkaydi. Uzak kurgaktan keyin DNK ozgeredi. Suudin azayuinan vakuolada shirenin
kontsentratsisi artadi.
Igaliliktin jetispeuinen fotosintez protsessi tomenleydi. Onin tezliginin tomenleui: 1.
Ustitsanin
jabiliuina baylanisli SO
2
jetispeushiliginen 2. xlorofill sintezinin buziliuinan 3.
fotofosforlaniudin xem elektron trasportinin arasinin uziliunen 4. fotoximiyalik reaktsiyalardin
ozgeriuinen xem SO
2
n kalpine keliu reaktsiyalarinin ozgeriuinen 5. Xloroplast srukturasinin
ozgeriuinen, 6.Uzak uakit suu jetispegenliginen assimilyantlardin japiraklardan keliuinin
toktauinan boladi.
Suu jetispeushilik jagdayinda kletkanin boliniui esirese soziliui azayadi, mayda
kletkalardin payda boliuina alip keledi. Sogan baylanisli osimliktin osiui toktaydi. Japirak xem
paxaldin osiui toktaydi. Tamirdin osiui deslepki uakvtlari tezlesip,uzak uakit topirakta suu
jetispese osiu toktaydi.
Solay etip,suudin jetispeushiligi kopshilik fiziologiyalik protsesslerdin ozgeriuine alip
keledi.
Kurgakshilik uakitlari suudin jetispeushiligi menen katar osimliktin kizip ketiui koriledi.
Jokari temperaturanin (35
S xem jokari) tesirinen tsitoplazmanin jabiskakliginin eki turli
ozgerisi boladi: kobinshe artiui,az mugdarda kemeyiui. Tsitoplazma jabiskakligi
artsa onin
xereketi peseyedi,birak bul protsess 51
S temperaturanin 5 minutlik tesirinde kaytimli boladi.
Jokari temperatura kletka shiresinin kontsentratsiyasin arttiradi xem
mochevinanin,glitserinnin,eozin xem baska birikpelerdin kletkaga kiriuin arttiradi. Sogan
baylanisli ekzoosmostan kletka shiresinde erigen zatlardin osmotik basimi estelik penen
peseyedi. Birak 35
S dan jokari temperaturada kraxmaldin gidrolizinin artiui xem monosaxarid
mugdarinin kobeyuinen osmotikalik basimnin aritui koriledi.
Fotosintez protsessi dem aliuga karaganda jokari temperatura tesirine sezgir boladi. Belok
ammiak payda etip tarkaladi. Ammiak kletkaga zexerli tesir etedi. Issiga shidamli osimliklerde
organikalik kislotalardin mugdari artadi. Osimliktin kizip ketiuinen saklaniui transpiratsiyanin
kusheyiuinde boladi. Baska turli osimliklerde (sukkelentler) issiga shidamlilik tsitoplazmanin
jokari jabiskakliginan xem onda baylangan suudin artikliginan kelip shigadi.
Auil-xojalik jumislarinda osimliklerdin issiga shidamliligin arttiriu ushin 0,05% li tsink
duzi menen isley beredi(sebedi).
Osimliktin kurgakshilikka beyimlesiui
Kurgakshilikta osken osimliklerde (kserofitlerde)
kurgak
periodti bastan keshiriu,sogan beyimlesiu keliplesken. Osimlik ozinin kletkalarinda suudi
saklau ushin sirtki faktorlarga beyimlesiuge mejbur.Kserofit osimlikler topari xerturli. Olardi
(P.A.Genkel`)kurgakshilikti otkeriu usili boyinsha tomendegishe boliuge boladi. 1. Sukkulentler-
ozinde suudi zapas saklaushilar suu kalip kutikula menen kaplangan,tukler menen kaplangan
japiraklarda xem paxallarinda toplanadi. Olarda transpiratsiya,fotosintez xem osiu jude este
boladi. Olardin tamir sistemasi onsha terenge ketpesten ken jayilip jaylasadi.
2. Sukkulent emes turler. Olar transpiratsiya tezligine baylanisli birkansha toparlarga
bolinedi.
a) xakiykat kserofitler(evkserofitler-juusan,veronika t.b.) . Kletkalari jokari osmotikalik
basimga
iye bolgan,kushli suusizlaniuga shidamli , transpiratsiyasi jokari emes, issiga
shidaml,tuklengen japiraklari kishkene osim-jaylaspagan osimlikler.
b) yarim kserofitler(gemikserofitler,shalfey,rezak x.t.b.). Transpiratsiyasi kushli,tamiri
terenge ketken, suusizlaniuga xem atmosfera kurgakshiligina shidamsiz. Ol osimliklerdin
tsitoplazmasinin jabiskakligi ulken emes.
v) stipakserofitler-dalanin masakli osimlikleri (kovil` t.b._. Olar kurgakshilikka shidamli.
3. Efemerler olardin vegetatsiyalik deuiri kiska bolip tiykarinan jauinli uakitlarga tuuri
keledi.
Mezofit osimliklerde kurgakshilikka beyimlesiui mumkin. Suu menen osimlik az
temiyenlengende,japiraklardin beyimlesiuin V.R. Zalenskiy uyrenip, bir
osimliktin japiraklarinin
xer turli jaylasui yarusinda,olardin anatomiyalik duzilisinin suu menen temiynleniu
derejesine,jaktilikka xem t.b. baylanisli ekenligin anikladi. Shakada jokarida jaylaskan
japiraklardin kletkalari mayda bolip,ustitsalari kop boladi,al olardin razmeri mayda boladi.
Bunday japirak apparatinin ozgeriu nizamliligin Zalenskiy nizami dep ataydi. Jokaridagi
japiraklardin ustitsalari suu jetispey tursada kop uakit ashik turadi. Bunday ozgeshelik kopshilik
kserofitlerde koriledi.
Osimliklerdin kurgakshilikka shidamliligiin egisten aldin tuximlarga isleu berip arttiradi.
Auil xojalik eginlerdi suusizlikka iykemlestiriu ushin olardin tuximlarin egisten aldin bir merte
jibitip keyin keptiredi. Bunday isleu berilgen tuximlardan kogerip shikkan osimlik
morfologiyalik jaktan ksemorf belgilerge iye boladi.
Osimliklerdin tomen temperaturaga shidamliligi.
Osimlikler
xer turli jasau jagdayinda
bunday tomen temperaturaga shidam berealmaydi. Arka Sibirde osimlikler-60
S temperatura
jagdayinda kistan shigadi. Kista margaritka(bellis pezennis) yamasa juldizsha (zvezdochka)
(stellaria media) gullep temperatura artsa ozinin tirishiligin dauam etip ketedi. Al ayirim tuslikte
osiuishi issilikti jaktiratugin osimlikler unamli tomen temperaturagada shidam bere
almaydi(10
S odanda tomen temperaturaga) Maselen kakao+ 8 S da oledi,gauasha +1-3 S bir
kun ishinde oledi. Topiraktin issiligi +10
S dan tomen bolsa mekkenin tuximinin kogeriui xem
osimliktin osiui toktap kaladi. Sogan baylanisli osimliklerdi tomen temperaturaga shidamliligina
karau suuika shidamli yagniy 0
S dan tomen temperaturada jasap kalatugin xem salkinga
shidamli yagniy unamli tomen temperaturaga turakli osimlikler dep boledi. Osimliklerdin
salkinga shidamliligi.. Issilikti jaktiratugin osimliklerdi
tomen unamli temperaturaga