2. Kletkanin` o`siwi, massanin` artiwi ha`m ekilemshi zatlardin` toplaniwi ushin.
Assimilyantlardin` ko`pshilik bo`legi fotosintezlewshi kletkalardan basqa organ ha`m
toqimalarg`a tasiladi.
Fotosintezde japiraq tokimalarining o`z-ara ta`siri
.
Jaqtiliq japiraqtag`i ustitsalardin` jumisin ta`rtiplestirip turiwshi faktorlardan esaplanadi.
Jaqtiliq ta`sirinde ko`pshilik o`simliklerdin` ustitsalari ashiladi, qarang`ida jabiladi. Ten g`ana
tolstyankalar tuximlasina kiriwshi o`simliklerde
ustitsa keshte ashiq, ku`ndiz jabiq boladi.
Jaqtiliq ta`sirinde ustitsalardin` ashiliwi tutasatug`in kletkalardag`i fotosintetik apparttin`
jumisina baylanisli boladi. Jaqtiliq ta`sirinde bul kletkalarda N
+
-ioni nasos mexanizmi iske
tu`sedi, K
+
ioninin` jutiliwi ku`sheyedi, alma malat kislotasinin` sintezi artadi. SO2an baylanisli
kletka ishinin` osmotikaliq basimi artip ustitsalar ashiladi.Ustitsalardin` ashiliw da`rejesi
transpiratsiyanin` ku`sheyiwine, sonin` menen birge suwdin` ha`m onda erigen duzlardin`
ja`rdemlesken t6rde ksilemag`a kiriwine alip keledi. Bulardin` ba`ri mezofill kletkalardin`
funktsional aktivligin arttiradi.
Organlar ha`m tkanlardin` assimilyantlar menen ta`miynleniwinde o`tkiziwshi nay
baylamlarinin` aktivligi artadi. Assimilyantlar o`tkiziwshi nay baylamlarina eki turli jol menen
tasiladi apoplast ha`m simplast. Japiraq parinxima kletkalari assimilyatlardi an`sat shig`aradi,
biraq olardin` jutiwi pa`s boladi. Floema kletkalarinin` ushlari kerisinshe
sirtqi eritpeden qant
ha`m aminokislotalardi an`sat ha`m tez jutadi. Japiraq parinxima klekalarinan kletka diwalina
kelgen saxaroza, invertaza ta`sirinde fruktoza ha`m glyukozag`a tarqaladi. Olar o`tkiziwshi
naytkalarinda tag`i da saxarozag`a aylanadi. Japiraqta floema ushlari kollektorliq waziypalardi
atqaradi, kontsentratsiyalar gradientni qarsi assimilyatlardi akkumulyatsiya etedi. Japiraq tkanlari
assimilyatlar menen tolg`anda fotosintez intensivligi pa`seyedi. Xloroplastlarda kraxmaldin`
artiqsha toplaniwi xloroplast strukturasinin` buziliwina alip keledi. Na`tiyjede fotosintez
intensivligi keskin pa`seyedi, buni to`mendegishe t6sindiriwge boladi:
1.Tilakoidlarg`a mexanik ta`sir etedi
2. Xloropoastlarda jaqtiliq rejimi jamanlasadi.
3. Fermentler kraxmal da`neshelerine sorbtsiyalanadi.
4. Mg
2+
ionlari
kop sorbtsiyalanadi
1.5. SO2 diffuziyasi jamanlasadi
Ko`pshilik o`simliklerdin` japiraqlari jaqtig`a qaray a`ste buriladi, bul olardin` jaqtiliq penen
normal` ta`miynleniwine alip keledi.
Fotosintez protsessinin` pu`tin o`simliklin` o`zinde ta`rtipke saliniwi.
Pu`tin o`simliktin` o`zinde fotosintetik funktsiyanin` a`melge asiwi xloroplast ha`m
kletkalardin` genetik ha`m bioximiyaliq aktivligi menen belgilenedi. Ekinshi ta`repinen
fotosintez integratsiyasinin` quramali d6zimi ha`m koopreativ baylanislar menen belgilenedi.
O`simlik organizminde aziqliq zatlardi barqulla o`zine tartip turiwshi zonalar boladi. Bul
zonalarda d6zilmelerdin` jan`adan payda boliwi ha`m o`siwi bolip turadi, yamasa zapas
zatlardin` sintezi k6sheyedi. Bul eki jag`dayda da zonalar fotositezge bolg`an talabin belgileydi.
Assimilyatlardin` donori (fotosintez) ha`m aktseptorlari (o`siw protsessi ha`m zatlardi zapasqa
jiynaw) bir birine baylang`an d6zimlerinen ibarat. Determinatsiyada tiykarg`i rol`
energetik
protsesslerge baylanisli (jan`a organlardin` payda boliwi ha`m rawajlaniwi). Ma`kkenin` jas
sotalarin (pochatka), pomidordi, baklajanning miywelerin alip taslasa japiraqlardin` fotosintetik
aktivligi pa`seyedi. O`simliklerden japiraqlardin` bir bo`limin alip taslag`anda aziq zatlardi tartip
turiwshi zona saqlang`an xalda qalg`an japiraqlarda fotosintez intensivliginin` artiwi payda
boladi. Bul qatnaslardin` mexanizmi fotosintezdin` metabolik repressiya ha`diysesine
tiykarlang`an. Bul protsesslerde fitogormonlardin` roli 6lken a`hmiytke iye boladi.
Fitogormonlar o`simliktin` t6rli bo`leklerinde payda boladi ha`m olar fotosintez protsessine
xloroplast arqali ha`m disstantsiyaliq (alistan turip) ta`sir etiwi m6mkin. Distantsiyaliq ta`sir
fitogormonlardin` o`siw ha`m rawajlaniw protsesslerine (epigenez), assimilyantlardin` tasiliwina,
zatlardin` zapasqa jiynaliwin ta`rtipke saliwshi ta`siri na`tiyjesinde a`melge asadi.
Ekinshi
ta`repten fitogormonlar xloroplastlardin` funktsional aktivligine membranalardin` jag`dayi,
fermentler aktivligi, transmembrana potentsial generatsiyasin o`zgertiw arqali da ta`sir etedi.
Fitogormonlar pigmentler biosintezine de ta`sir etedi, olardan a`sirese tsitokininler. Ol japiraq
ha`m onin` strukturasinin` formalaniwina qatnasadi. Bunda tsitokinin tamirdan japiraqqa ksilema
nayshalari arqali jetip baradi. Bunday sistema p6tkil organizmde funktsional aktivlikti
ta`miynlep, barliq organlardin` o`z-ara baylanisina alip keledi.
Fotosintezge ta`sir etiwshi faktorlar
Fotosintezge sirtqi ortaliq faktorlari ta`sir etedi. Bul faktorlarg`a jaqtiliq intensivligi ha`m
sipati, SO2 kontsentratsiyasi, issiliq, japiraq tkanlarinin` suw rejimi, mineral aziqlaniw ha`m
basqa da faktorlar ta`sir etedi. Japiraqlar quyash spektrindagi fotosintetik aktiv nurlardin` 80-
85% energiyasin jutadi. Jutilg`an energiyanin` 1,5-2%ti fotosintezge jumsaladi. Fotosintez
ku`shsiz jaqtiliqta baslanadi. Buni birinshi ma`rte A. S. Famintsin 1880 jili aniqlag`an. Ol
kerosin menen janatug`in shiranin` jaqtisi fotosintezdi alip baratug`inin ha`m o`simlik
kletkalarinda kraxmaldin` payda bolatug`inin ko`rsetken. Fotosintezdin` tezligin` jaqtiliq
intensivligine baylanislilig`i logarifmlik iymek siziqqa iye. Ko`pshilik jaqtiliq su`yiwshi
o`simliklerde maksimal fotosintez quyash nurinin` yariminda ko`riledi. Jaqtiliq ku`sheye berse
fotosintez k6sheymesten kerisinshe azaywina alip keledi(suuret 1).
Fotosintezdin` jaqtilik iymek sizig`i fotoximiyaliq sistema ha`m fermentativ apparatting
jumisinin` xarakterin ko`rsetedi. Iymek siziqtin` iyilgen mu`yeshi fotoximiyaliq reaktsiyalardin`
tezligi ha`m xlorofildin` mug`darin belgileydi. M6yesh qansha 6lken
bolsa jaqtiliq energiyasi
sonsha aktiv isletiledi.
Jaqtiliq su`yiwshi o`simliklerdin` jaqtig`a toyiniwi joqari jaqtiliqta o`tedi. Ma`selen
sayag`a shidamli marshantsiyalarda jaqtig`a toyiniw 000 l.k bolsa jaqtiliq s6yiwshi tereklerde
10- 40000 l.k, taw basindag`i ayirim o`simliklerge 60000l,k ha`m onnan da ko`p jaqtiliq kerek
boladi. S
3
o`simliklerde S
4
o`simliklerge qarag`anda jaqtig`a toyiniw pa`s jaqtida j6zege keledi.
Jaqtig`a toyiniw shegarasinda fotosintez intensivligi dem aliw intensivliginen anag`urlim
da`rejede joqari boladi. Fotosintez protsessinde jutilg`an SO
2
,dem aliw protsessindegi ajiralip
shiqqan SO2 ge ten`lestiriwshi jaqtiliq da`rejesi
jaqtiliqtin` kompensatsion tochkasi dep ataladi.
Bul ko`rsetkishti 0.03%SO
2
ha`m 20
0
S temperaturada aniqlaydi. Jaqtiliqtin` kompensatsion
tochkasi ha`r tu`rli yarusta jaylasqan japiraqlarda tu`rlishe boladi. Sonin` menen hawadag`i SO
2
mug`darina da baylanisli boladi. Fotosintezdin` barisi temperatura to`men (12
0
S) bolsa jaqtiliqti
25
20
15
10
5
100 200
300
СО
2
àññèìèëÿöèÿñû
МГдм
-
2
ñààò
-1
Æà3òûëû3 èíòåíñèâëèãè
10
-5
Äæ ñì
-2
ñåê
-1
1-Ñ67ðåò. Ì1êêåäå ôîòîñèíòåçäè4 æà3òûëû33à áàéëàíûñ òåçëèãè