Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

 
Ko`pshilik o`simliklerde fotosintez tezligi o`siwdin` baslaniwinan gu`llew fazasina shekem 
artip baradi ha`m maksimal da`rejesine jetedi. Keyin a`stellik penen pa`seye baslaydi.  
Efemer o`simliklerde fotosintezdin` tezliginin` maksimal da`rejesi mart ayinin` aqiri 
aprel`din` baslarina yag`niy tuqimlawdin` baslaniwina tuwra keledi. Ko`p jilliq ag`ash ha`m puta 
o`simliklerinde sezonli maksimum jazdin` issi ha`m qurg`aq da`wrine tuwra keledi. Gu`zge 
qaray fotosintez intensivlishi azayadi.  
 
Juwmaq 
Fotosintezdin` jaqtiliq fazasinda xloroplastlardin` membrana tilakoydlarinda jaqtiliq 
energiyasi suwdi okislendiriw ushin, NADP
+
 ni qayta tiklewde, N
+ 
ioninin` transmembranaliq 
elektroximiyaliq potentsialin payda etiwde jumsaladi. Fotosintezdin` jaqtiliq fazasinin` 
tiykarinda N
+
 pompasinin` mexanizmi jatadi. 
  Fotosintezdin`  qaran`g`iliq  fazasinda ATR energiyasi ha`m NADRN SO
2
          
assimilyatsiyasina jumsalip da`slepki produktalar retinde S
3
 o`simliklerde q-fosfoglitserin 
kislotasi, S
4
 o`simliklerde organikaliq kislotalar payda boladi. 
 Fotosintez protsessi tirshilik evolyutsiyasinin` da`slepki etaplarinda payda bolip, quyash 
radiatsiyasi ta`sirinde ju`da` ko`p mug`darda biomassa payda etetug`in ha`m atmosferani 
kislorod penen bayitatug`in kosmikaliq funktsiyani atqaradi. 
 
Lektsiya № 10-11-12
 
Osimliklerdin dem aliui. 
 
Jobasi: 
1. Osimliklerdin dem aliuin uyreniu tariyxi. 
2. Kislorodtin aktivligi boyinsha tusinikler. 
3. Vodorod aktivatsiyasi. 
4. Dem aliu menen ashiudin bir-birine baylanisliligi. 
5. Dem aliu substratinin okisleniuinin tiykargi jollari. 
6. Oksidoreduktazalar. 
7. Glikoliz. 
8. Di xem tri karbon kislotalar tsikli (Krebs tsikli). 
9.Glioksilat tsikli. 
 
Tayanish tusinikleri: Lavuaz`e. Ingenxauz. Sheynbayn. Bax. Katalitikalik. Perekis teoriyasi. 
Keylin. Tsitoxromoksitaza. Aktseptor. Palladin. Ximizm teoriyasi. Kostichev. Paster. 
Gidroxinon. Oksidoreduktaza. Degidrogenaza. Oksidaza. Tsitoxrom. Askarbatoksidaza. 
Peroksitaza. Katalaza. Oksigenaza.   
Baklau soraulari:  
1.
 
Osimliklerdin dem aliuin kimler uyrengen?  
2.
 
Dem aliuda kislorod penen vodorodtin roli kanday? 
3.
 
Dem aliu protsessinde kanday fermentler katnasadi? 
4.
 
Glikoliz degen ne? 
5.
 
Krebs tsikli degen ne? 
6.
 
Glioksilad tsikli degen ne? 
 
Paydalanilgan edebiyatlar. 
1.
 
Gudvin T., Merser E. Vvedenie v bioximiyu rasteniy T. 1. M, 1986g, str.96 
2.
 
A.A.Zemlyanuxin, L.A.Zemlyanuxin, A.T.Eprintsev, A.U.Igamberdiev, Glioksilatniy 
tsikl rasteniy. Voronej. 1986g. 148str. 
3.
 
Kretovich V.L. Bioximiya rasteniy. 2-izd. M. 1986g. 504 str. 
4.
 
Nikols D.Dj. Bioenergetika. Vvedenie v xemiosmoticheskuyu teoriyu. M.1974g. 512str. 

---

5.
 
Skulachev V.K. Transformatsiya energiy v biomembranax. M. 1972g.  
 
Kletkanin dem aliui,  bul kislorod katnasinda organikalik aziklik zatlardin tarkaliui bolip, 
bul protsesste ximiyalik aktiv metobolitler payda boladi xem energiya bolinip shigadi. Payda 
bolgan energiya kletkanin tirishilik iskerligi ushin jumsaladi. 
Osimliklerdin dem aliuin uyreniu tariyxi. Kislorodtin dem aliudagi rolinin deslepki ilimiy 
tiykarda uyreniu A.L.Lavuaz`enin miynetlrinde koriuge boladi. Kislorod bir-birinen gerezsiz 
turde 1774-jil Pristli xem Sheele terepinen 1771-jili ashildi, al Lavuaz`e onin atin kislorod dep 
koydi. (Grekshe oxygenum – kislota payda etiushi degendi bildiredi) Kislorod tebiyatta en kop 
tarkalgan element, ol xaua koleminin 21%tin kuraydi. Xayuanlardin dem aliuin xem janiudi bir 
uakitta uyrenip, Lavuaz`e (1773-1785jj) tomendegi juumakka keldi, dem alganda janganga 
uksap kislorod siniriledi xem SO
2
 payda boladi, bul eki protsesstede issilik bolinip shigadi. Ol 
ozinin tejiriybelerinin tiykarinda janiu protsessi kislorodtin substratka birigiuinen boladi, dem 
aliu bolsa, olda aziklik zatlardin tiri organizmde este gana janiui  dep esapladi. 
Ya.Ingenxauz 1778-1780jj jasil osimli karangida da xem jaktida da xayuanlarga uksap 
koslorodti jutip SO
2
 di bolip shigaratuginin korsetti. 
Osimliklerdin dem aliuinin ilimiy tiykarin salgan N.T.Sossyur esaplanadi, ol 1787-1804-
jj mugdar analizi usilin kollanip, osimlik karangada kansha SO
2
 shigarsa sonsha mugdarda 
kislorod jutatuginin anikladi. Bunda SO
2 
menen O
2
 katnasi 1ge ten boladi.  
       Sonin menen birge SO
2
 menen birge suu (N
2
O) payda boladi. Sossyurdin osimliklerde bul 
korsetilgen gaz almasiui dem aliu protsessi ekenligi xem  ol protsess uaktinda osimlik organizmi 
energiya menen temiyinlenetuginligin korsetiushi bul pikiri uzak jillarga shekem itibarga alinbay 
keldi. Tungi uakitlari osimlik terepinen shigarilgan SO
1
 fotosintez protsessinde jumsalgan SO
2
 
emes, uliuma SO
2
nin dem aliuga katnasi jok degen tusinik penen keldi. Keyin ala osimlik penen 
xayuanlardin dem aliui birdey ekenligi xem dem aliudin tiykari kant ekenligin delilleushi 
magliumatlar toplana berdi. Osimliklerde arnauli dem aliu organi bolmaydi, dem aliudin tiykargi 
substrati kant esaplanadi.. I.P.Borodin (1876) ozinin anik tejiriybeleri tiykarinda japirakli 
shakalardin karangida dem aliu intensivligi, olardin jaktida toplagan uglevodlardin mugdarina 
baylanisli ekenligi aniklandi. Solay etip, XIX esirdin ekinshi yariminda osimliklerdin xem 
xayuanlardin dem aliuinin uliuma korinisi tomendegishe boldi. 
 Kislorodtin aktivligi boyinsha tusinikler  Eger, Lavuaz`e dem aliu janiu menen uksas degen 
bolsa, organizmde organikalik zatlar kedimgi temperaturada xem suu ortaliginda kalayinsha 
janadi. Sebebi, organizmnin 70-90% suudan ibarat. Sogan baylanisli tiri kletkada kislorodti 
aktivlestiriushi mexanizm boladi degen tusinik payda boldi. Ozondi ashkan Shveytsariya ximigi 
X.F.Sheynbayn alma, kartoshka, zamarrik denesinin jaralangan jeri tez arada karauitip ketiu 
sebeplerin uyrendi. Ol 1845-jili okisleniu protsessi degen teoriyani payda etip tiri kletkada 
molekulyar kislorodti aktivlestiretugin birikpe boldi, eger tokimani kaynatsa onda tokimanin 
karauitip ketiui bolmaydi, sogan baylanisli tokimanin karauitiui katalitikalik okisleniu protsessi 
degen. Ol kislorodtin aktivleniui ozon payda boliu dep kete tusinikke iye bolgan.  
A.N.Bax Sheynbaynnin izertleuin dauam ettirip 1897-jili biologiyalik okisleniudin 
perekis teoriyasin islep shikti. Bul teoriya tomendegishe:  
Molekulalik kislorod eki baylaniska iye boladi. Kislorodtin aktivleniui ushin bul eki 
baylanisti tarkatiu kerek. Bunin ushin jenil okislenetugin birikpe A ni kislorodka tesir etkizsek 
eki baylanis uziledi xem peroksid AO
2
 payda boladi. Bul payda bolgan birikpe V birikpege tesir 
etip oni okisleydi. Bul reaktsiya kislorodtin ekinshi atomi menen xem V birikpenin ekinshi atomi 
menen kaytalanadi. Netiyjede tolik kaytarilgan deslepki birikpe kislorodtin aktseptori A xem 
tolik okislengen zat V alinadi. 
(
)
1
2
2
=
О
СО
моль
кДж
энергия
О
Н
СО
О
О
Н
С
/
2875
(
6
6
6
2
2
2
6
12
6
+
+
→
+

---