birneshe onlagan ese kop boladi.Kaliy
topirakta kristal turinde, kolloid boleksheler turinde
mikroorganizmler xam osimlik kaldaklarinda, sonin menen katar topiraktagi mineral duzlar
turinde ushrasadi. En jaksi azik kaliydin erigen duzlari turindegisi esaplanadi. Kaliy toginleri
suuda jaksi eriydi. Kaliy toginleri fiziologiyalik jaktan kishkil toginler katarina kiredi. Sogan
baylanisli olar topirakta duz kislotasi xam kukirt kislotasinin toplaniuina alip keledi. Kishkil
topiraklarga kaliy toginleri xak penen kosip berilmese olardin tasiri az boladi.
Kaliy osimliklerde jas tkanlarda, meristenada, kambiyde, jas japiraklarda, shakalarda xam
burtiklerde kop toplanadi. Kletkada kaliy ion formada boladi. Kaliydin kartaygan japiraklardan
jas japiraklarga otiuin natriy taminleydi. Osimlik kletkalarinda kaliydin 80% ke jakini vakuolada
toplanadi. Ol kletka shiresinin tiykargi kation bolegi kuraydi. Sogan baylanisli kaliy osimliktin
kartaygan japirak kationinin azgana bolegi mitoxondriy xam xloroplastlarda beloklarga birikken
turinde ushrasadi xam olardin strukturasinin turakliligin taminleydi.
Kaliy ashligina osimlik
dushar bolsa kletkanin xloroplastlarindagi grakulyar kurilisi buziladi xam mitoxondriydin
membrana strukturasi boladi. Kaliydin 20% ke jakini plazma kolloidina soriladi. Jaktida kaliydin
kolloidi menen baylanisi kushli bolip, karangida azayadi. Tunde kaliydin tamir sistemasi arkali
shigarilip taslauin baklauga boladi. Kaliy osimliklerde suudin kozgalisi xam jutiliui ushin kerek
boladi yagniy ol ustitsanin ashilip jabiliuinda katnasadi. Jaktida ustitsanin ashilip jabilatugin
kletkalarinin vakuolasinda kaliydin mugdari 4-5 esege shekem kobeyip, suudin tez kiriuin
taminleydi, turgordi jokarilatadi xam ustitsa tesiginin ashiliuin taminleydi, karangida kaliy shigip
ketebaslaydi xam turgor tomenleydi, ustitsa jabiladi.
Kaliy fermentativ sistemasinin aktivlesiuin taminleydi. Xazirgi uakitta 60
tan aslam
fermentti kaliy aktivlestiretuginligi aniklangan. Kaliydin tasiri arkali kartoshka tuyneginde
kraxmaldin toplaniui kobeyedi, lablebide saxaroza kobeyedi, monosaxaridler miyuede, ovoshta;
tsellyuloza xam peutin zatlari osimliktin kletka diyuallarinda kobeyedi. Kaliy galleli
osimliklerdin pakalinin jigilip kaliuga turakliligin arttiradi, zigirda xam kendirde kabiktin sipatin
jaksilaydi. Osimliklerde bakteriyalik xam zamarrik keselliklerine karsiligin arttiradi. Ozinin
kasiyeti boyinsha kaliyge jakin bolgan (NH
4
+
) ammiak xam rubidiy (Rb
+
), ammoniy ioni
fermentlerdi aktivlestiriude 50-100% kaliydi almastiradi. Rb
+
rubidiy 20-80%. Sogan karamastan
ammoniydin osimlikte toplaniui onin zaxarleniuine alip keledi.
Kaliy bolmasa, kaliy kationinin ornin natriy basadi. Degen menen kopshilik fermentler
kaliy bolmasa aktivligi natriy tasirinde paseyedi. Natriydin
jokari kontsentratsiyasi zat
almasiniuga ziyanli tasir jasap xloroplastlardin strukturasin buzadi. Natriydin osimliktin
rauajlaniuina unamli tasiri kaliy jetispegende gana koriledi. Eger kaliy ortalikta jeterli bolsa
natriy zaxarli tasir jasaydi.
Ammiak penen osimlikti aziklandirsak kaliyge talap kusheyedi, bul kobinshe galleli
osimliklerde koriledi. Eger kaliy jetispese ammiak togini berilse osimlikte (selitranin) NH
4
+
kationinin toplaniuina xam sonin menen osimliktin zaxarleniuine alip keledi. Osimliklerdin
kaliyge talabi olardin osiuinin daslepki stadiyasinda koriledi, yagniy vegetativ massaliginin artiu
dauirinde. Danli xam sobikli osimliklerde kaliydin kabillaniui sutli pisiu dauirine shekem,
zigirda gulleu fazasinda, kartofel`de, kant lablebisinde, kapustada kaliydin kop jutiliui tuynek,
tamirtuynek xam kashan payda boliu dauirine tuura keledi. Asirese kaliydin kontsentratsiyasi
kiyarda, pomidorda, kapustada kop boladi. Kaliydi jumsauda aygabagardin korsetkishi birinende
asip tusedi. Onim jiynalganda onim menen birge gektarina kartoshka
xam danli eginler menen
180 kg. Kapusta menen 280 kg, aygabagar tuximi menen 990kg (K
2
O) kaliy alip keledi.
Kaliy jetispegende garri japiraklardan jas japiraklarga karay tomennen jokari karay
sargayiui koriledi. Japiraklardin kirlari ortengenge uksap kaladi. Kaliy jetispese kambiydin
xizmeti paseyedi, tutiksheli tkanlardin rauajlaniui buziladi, epidermis xam kutikulanin kalinligi
jukaradi, kletkanin boliniui xam soziliui toktaydi. Sogan baylanisli buuin araligi keltirip
osimliktin rozetka formasi payda boladi.
Kaliydin jetispeui fotosintez protsessin tomenletedi. Kaliydin mugdarin eki ese kobeyip
natiyjesin zaryadlangan
14
S (uglerod) penen tajriybede korgende pomidorda erigen
assimlyaitlardin agiu tezligi 1,5 esege artkan, miyueli agashlarda 2 esege artkan.
Kal`tsiy
. Xarkiyli osimlik turlerinde kal`tsiydin mugdari 1 gr kurgak massaga 5-30 mg ga tuuri
keledi. Osimlikler kal`tsiyge talabi boyinsha ush toparga bolinedi.
1. Kal`tsefiller 2. Kal`tsefob 3. Neytral` turler.
Sobiklilar grechixa, aygabagar, kartofel`, kapusta, kendir kal`tsiyge bay boladi. Danli
eginlerde, zigirda, kant lablebisinde kal`tsiy az boladi. Eki uleslilerdin
tokimalarinda bul element
bir uleslilerge karaganda kop boladi. Kal`tsiy kartaygan organlarda xam tokimalarda toplanadi.
Kletka kartayip onin fiziologiyalik aktivligi paseyse kal`tsiy tsitoplazmadan vakuolga otedi xam
atkulak, limon xam baskalar kislotalar turinde toplanadi. Tamirda onin mugdari jer ustingi
bolegine karaganda az boladi. Tuximlarda kal`tsiy nitrozit fosfor kislotasinin duzi (fitin) turinde
boladi. Kal`tsiydin kop mugdari kletkada ortadagi plastinkadagi xam kletka diyualindagi pektin
zatlarina baylaniskan turinde boladi. Kal`tsiy xloroplastlarda mitoxondriyada, yadroda
organikalik emes fosfat turinde xam ionlangan formada boladi. Kal`tsiy kletkada xam
organizmde kopgana funktsiyalardi atkaradi. Kal`tsiy (Ca
2+
) membrananin otkeriushiligine
tsitoplazmanin kozgalisina, fermentlerdin aktivligine, kletkanin boliniui xam baska protsesslerge
tasir etedi. Ion turindegi kal`tsiydin kopligi okisleniu, fosforlaniuga
xam fotofosforlaniuga keri
tasir korsetedi. Metabolizmnin kopshilik tareplerine kal`tsiydin tartipke saliushi tasiri onin kletka
ishindegi retseptor-kal`modulin, issiga shidamli belok. Ca
2+
-kal`modulin kompleksi kop
fermentler sistemasin aktivlestiredi. Maselen: proteinkinazani, fosfodiestrazani, tasiushi
(transport) Ca
2+
ATRazani, kamshilardagi dienin ATRazani, aktomiozin ATRazani xam t.b.
Sa
2+
-kal`modulin kompleksi kletkada kiskariushi beloklardin xareketin aktivlestiredi,
mikrotutikshelerdin tarkaliuin toktatadi, sekretorlik komplekslerge katnasadi. Ol urshik
mikrotutikshelerinin kuraliuin tartipke saladi.
Kal`tsiydin jokari kontsentratsiyasi auksinge baylanisli osiudi tormozlaydi, birak IUK tin
tokimalardagi elektrofiziologiyalik polyarizatsiya induktsiya kasiyetin arttiradi. Kal`tsiy
kletkanin polyarizatsiya induktsiya kasiyetin arttiradi. Kal`tsiy kletkanin polyarizatsiya
mexanizmine juda kerekli kompanent esaplanadi.
Kal`tsiy jetispese membrananin otkiziushiligi artadi, membran transporti protsessin buzadi.
Kal`tsiy
ammoniy ioninin, alyuminiy, marganets, temir ionlarinin artiksha kontsentratsiya
zaxarlerin kaytarip otiradi, osimliklerdin kebirge shidamliligin arttiradi, topiraktin kislotaliligin
paseytedi.
Kal`tsiy jetispeushiliginen jas meristema tokimalari xam tamir sistemalari ziyan koredi.
Bolinip atirgan kletkada jana kletka kabigi payda bolmastan kop yadroli kletka xalinda
kalip koyadi. Kaptal tamirlardin payda boliui, tamir sabakshalarinin payda boliui toktaydi,
tamirdin osiui tomenleydi. Kal`tsiydin jetispeushiliginen pektin zatlari isinip kletka diyualinin
shilimshiklaniuinan kletka kiyraydi. Sogan baylanisli tamir, japiraklar,
pakaldin bolekleri shirip
oledi. Japirak plastinkalari taulanip shiyratiladi. Plazmalema kurami xam kletka organellalari,
membranalari kurami buziladi.
Topirak tiplerinin kopshiligi kal`tsiyge bay bolganliktan kushli kal`tsiy jetispeushiligi
siyrek ushrasadi. Maselen topiraktin kushli kislotali boliuinan yamasa topiraktin kushli
duzlaniuinan, torfli topiraklarda osken osimliklerde, tamir sistemalarinin rauajlaniuinin
buziliuinan xam kolaysiz xaua rayi tasirinen boladi.
Magniy
. Jokari darejeli osimliklerde magniy kurgak massanin 0,02-3,1% tin suu otlarinda 3,0-
3,5% kuraydi. Magniy kiska kunli osimlik makkede, juueride, kendirde, kartoshkada, lablebide,
temekide xam sobikli osimliklerde kop boladi. Bir kg taza jasil japirakta 300-800 ig magniy
bolip, onin 30-80 mg xlorofill kuramina kiredi. Magniy asirese jas kletkalarda generativ
organlarda zapas tkanlarda kop boladi. Danli eginlerde magniy zarodoshta kop toplanadi.
Magniydin jas tkanlarda toplaniui kartaygan tkanlardan kayta jumsaliuinan boladi
(reutilizatsiya). Tuximda magniy fitin sostavinda boladi. 10-12%
magniy xlorofill kuramina
kiredi. Baska birde element magniydin xlorofill kuramina kirip oni almastira almaydi. Magniy
protoporfirin sintezleyde kerek boladi. Jaktida magniy tilakoid bosliklarinan stromaga otedi.