Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

 
Ionlardin plaemanin tutikshelerine (oli kletkalarga) kalay otetuginligi elege shekem anik 
emes. Birak bir yamasa eki ion nasosi aktivligine baylanisli degen shamalaular bar. Solar 
tasirinde mineral duzlar xam daslepki assimliyatsiya tutikshelerge xam traxeydlerge otedi.  
 
Sonnan son osmos nizami boyinsha suu kiredi xam tamir basimi rauajlanadi. 
Transkriptsiya xam tamir basimi mineral aziklaniu elementlerinin ksilema xam osimliktin baska 
bolekleri arkali kozgalisin taminleydi. 
Tamirdin mineral zatlardi daslepki  assimilyatsiyalauina baylanisli metabolizmi. 
Tamirdin 
zat almasiniu ozgesheligi onin xam uliuma osimliktin roline baylanisli.  
Birinshiden tamir topiraktan suudi xam mineral zatlardi soriu organi esaplanadi.  
Ekinshiden tamirda sorilgan ionlardin kayta isleui xam olardin transport formasina eniui boladi. 
Transport protsessi energetikalik jumsaliular menen alip bariladi.  
Ushinshiden tamirda fiziologiyalik aktiv zatlar- fitogorionlar xam gibberellikler osimliktin 
normal rauajlaniui xam osiui ushin kerekli bolgan fitogarmonlar xam gibberellinler sintezlenedi. 
 
Saxaroza tamirda barlik organikalik birikpelerdin sintezleniui ushin kerek. Tamir 
kletkalarinin metabolizmi ushin sirtki ortaliktan mineral zatlar (suu) baskada organikalik 
birikpeler, vitaminler, aminokislotalar kerek. Tamirga kelip tusken saxaroza invertaza tasirinde 
tkanlarda glyukoza xam fruktoza monosaxaridlerine tarkaladi. Osimlik baska turdegi 
monosaxaridlerdi yagni galaktozanida ozlestiriu ukibina iye. Birkansha monosaxaridler kletka 
diyualinin monosaxaridlerin duziude (tsellyuloza gemotsellyuloza, pektin zatlari) xam kraxmal 
sintezleude katnasadi. Organikalik kislotalardin anionlari kationlar menen birgelikte vakuolga 
tusedi. Kletkada organikalik kislotalar SO
2
 karangilik fiksatsiyasinda toliktiriladi. Kopshilik 
organikalik kislotalar tamirda aktseptor sipatinda ammiaktan aminokislota payda etiude 
jumsaladi. Tamirdin belgili boleklerinde aminokislotalardin sintezleniui jakinda gana belgili 
boldi. Jokari mugdardagi aminokislotalar tamirdin tamir sabakshalari jaylaskan boliminde payda 
boladi. Az sandagi aminokislotalar tamirdin meristema zonasinda koriledi. Aminokislotalardin 
payda boliui osimliktin jasina baylanisli boladi, kop mugdarda gulleu fazasinda payda boladi. 
Kundiz zatlardin sintezi kop bolip tunde azottin beloksiz formalari payda boladi. Tamirda azot 
porfiringe iyye bolgan zatlar, V
1
, V
6
 nikotin xam askarbin kislotalari, osiriushi zatlar (tsitokinin, 
ABK, gibberellin) alkaloidlar xam baskalar sintezlenedi. Olardin bir bolegi tamirdin xam uliuma 
osimliktin metabolizmine jumsaladi. 
 
Sul`fat turinde tamirga kirgen kukirt organikalik zatlar-tsisteyn, tsistin, metionin, 
glutation, koenzim A, tiamin, lipoevaya kislota kuramina otedi. Belgili bolegi jer ustingi 
organlarga kationlar menen birgelikte tasiladi.  
Osimliklerdin mineral aziklaniuina  sirtki xam ishki ortaliktin tasiri. 
 
Mineral elementlerdin osimlikke otiuinde axmiyetli faktor topiraktin kislotaliligi 
esaplaniladi. Tamirdan shikkan suyiklik osimliktin osiu ortaligina tasir etedi. Olar topiraktin 
kislotaliligin xam ion kuramin ozgertedi.  
 
Osimliktin tamiri aytarliktay darejede organikalik birikpelerdi (kant, organikalik xam 
aminokislotalardi, vitaminlerdi) shigarip otiradi. Taza topirak ortaligina bir aylik makke 7% 
fotosintez produktin shigaradi xam rizosferada arnauli mikroflora payda etedi. 
 
Topirakta suudin mugdari tamirdin intensiv osiuine xam mineral elementlerdin 
taminleniuine kerekli faktorlardan esaplaniladi. Topirak aziklikka bay bolsa suu jeterli bolsa 
osimlik tarepinen sintezlengen plastik zatlar tamirdin rauajlaniuina jumsalmastan kerekli aziklik 
zat esabinda kobirek toplanadi.  
Osimliktin ontogenezinde mineral aziklaniu. 
Mineral zatlardin ontogenez dauaminda soriliui 
osimliktin biologiyalik ozgesheligi esaplaniladi. Jazlik osimlikler daslepki 1,5 ayda azot, fosfor 
xam kaliydi aktiv turde sorip aladi. Suli sol uakit araliginda 70% K, 58% Sa, sorip ulgeredi. 
Magniy bolsa tuxim piskenshe bir bapta soriladi. Goroxta ontogenez dauaminda mineral 
elementler birgelki sorilip otiradi. 
 
Kopshilik osimliklerde mineral elementlerdin ozlestiriliui gulleu-miyueleu dauirinde 
kusheyedi.  
 

---

Mineral toginlerdi    paydalaniudin fiziologiyalik tiykarlari. 
 
Tabiygiy biotsenozda topiraktan sorilgan zatlar kaytaldan japiraklar menen, shakalar menen 
tusip otiradi. Auil xojalik osimliklerine sorilgan zatlar kaytip topirakka tuspey alip ketiledi. 
Ovosh osimlikleri danli osimliklerge karaganda azik elementlerin kop alip ketedi. Mis: 1t biyday 
10 kg kal`tsiydi alip ketse, 1t kartofel`, lablebi 30 - 40 kg, kapusta - 60 kg kal`tsiydi alip ketedi. 
Topiraktin kunarsizlaniuinin aldin aliu ushin auil xojalik eginlerine togin beriledi. Bul boyinsha 
Yu. Libix “minimum” nixamdi payda etti. 
 
Aziklandiriu (togin beriu) sistemasi - bul topiraktin onimdarligin, klimat jagdaylardi, 
osimliktin biologiyalik ozgesheligin, sortin toginnin kasiyetin esapka algan jagdayda egiste 
togindi kollaniudin bagdarlamasi (programmasi). Aziklandiriu sistemasi zatlardin aylanisin xam 
olardin diykanshilikta balanisin esapka algan jagdayda duziledi. Azik elementlerinin balanisi 
birinshi martebe 1937 jili D. N. Priyanishnikov tarepinen duzildi. Aziklandiriu sistemasinin 
axmiyetli sharti topirakka beriletugin zatlar menen sirtki ortalikti pataslamau bolip esaplanadi. 
Osimliklerdin kerekli elementler menen taminlenip turiliui xam baskada maseleler vegetatsiyalik 
xam atiz metodlari jardeminde sheshiledi. 
  
Vegetatsiyalik metod jardeminde osimlik izertlenip atirgan mineral elementler eritpesi 
suyikligina yamasa sol eritpeler kuyilgan kumga egiledi. Osimlikke kerekli jaktilik, issilik, 
igallik xam baskada parametrler avtomat rejimde tartipke salinip turiladi.  
 
Mineral elementlerdin soriliu mexanizmin onin transportin vegetatsiyalik usilda 
uyreniude radioaktiv izotaplari kollaniladi: (fosfor 32 R, kukirt 35 S, auir azot N xam t. b. ).  
 
Toginlerdin klassifikatsiyasi. 
Toginler mineral xam organikalik, sanaat xam jergilikli, kompleks bolip bolinedi. Kompleks 
toginler kuramali xam kombinatsiyalangan bolip bolinedi. Kuramali toginler kuraminda eki 
yamasa ush azik elementleri boladi. Maselen: kaliy selitrasi-KNO
3
, ammofos NN
4
N
2
RO
4
. 
Kombinatsiyalangan toginde eki yamasa ush azik elementi boladi. Mis: nitrofos, 
nitroammofoska.  
Azotli toginler.
Azotli toginler tort gruppaga bolinedi. 
 
1. Nitrat toginler (selitralar)de azot nitrat formada boladi. NaNO
3 
x Sa(NO
3
)
2 
 
2. Ammoniyli yamasa ammiakli toginlerge sul`fat ammoniy NN
4
NO
3
, suusiz ammiak 
(82,2% azot), ammiak suui (NN
4
ON-25% ammiak eritindisi). Bular neytral topiraklarda xam 
onsha kishkil bolmagan topiraklarda tasirli boladi. Ashshi (kisliy) topiraklardi xak penen 
jumsartiu kerek boladi. 
 
3. Ammiak-nitrat toginlerine ammiak selitrasi NN
4
NO
3
,-34%, azotka iye. Ol 
fiziologiyalik kishkil (kisliy). Kishkil topiraklarga xak penen ammiak selitrasi kosip beriledi. 
(NN
4
NO
3
, SaSO
3
). 
 
4. Mochevina (karbamid) So(NN
2
)
2
 46% azotka iye. Azottin mochevinada xam ammiak 
toginlerinde jogalip ketpeui ushin ogan nitrofikatsiya ingibitorlarin kollaniladi.  
Fosfor toginleri. 
Vegetatsiya dauirinde osimlikler topiraktan ortasha xar gektardan ortasha 60 
kg R
2
O
5
 kabillaydi. Olardin kopshilik bolegi topirakka kaytip kelmeydi. Fosfor zapasi topirakka 
berilgen fosfor toginleri esabinan kalpine kelip otiradi. Fosfor toginine talap osimlik azotka 
jetkilikli bolganda kusheyedi. 
 
Fosfor toginleri suuda eriushiligine karay ush turge bolinedi. Suuda eriytugin-apiuayi 
superfosfat Sa(N
2
RO
4
.)
2
 eki superfosfat Sa(N
2
RO
4
)
2
 + N
2
O. Superfosfat fosforlari xareketshen 
bolmastan kollanilgan jerde toplanip turadi. Ol topirakka terenirek aralasiui kerek. Fosfor ozinin 
effektin eki-ush jilga shekem saklaydi. Fosfori suuda eriytugin birak jenil kislotali topiraklarda 
eriytugin peretsipitat xam tomasshlak osimliktin kabillaui ushin juda kolayli formada boladi. 
Bunday jenil kislotali topiraklarda jaman eriytugin xam suuda erimeytuginlarga fosfor uni xam 
suyek unlari kiredi.  
Kaliy toginleri.  
Osimlik kaliydi baska kul elementlerine karaganda kop kabillaydi. 
Tiykargi kaliy toginlerine xlorli kaliy (KCl). Ol barlik topiraklarga, barlik eginlerge kollaniladi. 
Kaliy dariste kop boladi. Kaliy sul`fati (K
2
SO
4
) xlorga tasirshen eginlerge (kartofel`, zigir, 

---