Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

Stromada magniydin kontsentratsiyasinin artiui RDF-karboksilaza (ribuloza-1,5 difosfat) xam 
baskada fermentlerdi aktivlestiredi.  
Fotofosforlaniu reaktsiyalarinda magniy elektronlardi alip otiushi kopgana reaktsiyalardi 
aktivlestiredi. NADP
+
 yagniy kalpine keliuinde, Xill reaktsiyasinin tezliginde, elektronlardin FS 
11 den FS 1 ge otiuinde axmiyetli . Bir kansha protsesslerde magniydin ornin tek marganets basa 
aladi. Kopshilik jagdayda fermentlerdin aktivlesiui marganetstin katnasta karaganda magniydin 
katnasinda jokari boladi. Fosfat gruppalarin (fosfokinaz, fosfotransferaz, ATRaza, pirofosfotez) 
alip juriude kopshilik fermentlerdi katalizleushi kofaktor magniy esaplanadi. 
Magniy kopshilik glikoliz fermentlerine xam Krebs tsikline kerekli esaplanadi. Magniy 
jetispese mitoxondriyda kristlardin kishireyip formasi ozgerip keyin jogalip ketiui koriledi. On 
eki glikoliz reaktsiyanin 9i-metal aktivator jardeminde bolatugin bolsa, sonin altaui magniy 
katnasinda boladi. krebs tsiklindegi fumarazadan baska altaui fermentler magniy katnasinda 
aktivlesedi. Spirtli xam sut kishkil ashiudi alip bariushi fermentlerdin jumisina magniy kerek 
boladi. Magniy efir maylari, kauchuk, A xam S vitaminlerini4 sintezleniuin kusheytedi. Magniy 
DNK xam RNK polimerazalarin aktivlestiredi. Magniydin osimlikte taminleniu darejesine karay 
organikalik xam organikalik emes fosfor birikpelerinin mugdari ozgeredi. Magniydin fosfor 
metabolizmine katnasatugin fermentlerdi aktivlestiriu roline baylanisli ekenligin korsetedi. 
Magniydin jetispeushiligi kumli topiraklarda koriledi. 100gr topirakta 2 mg nan az magniy 
bolsa onda osimlikte magniy jetispeushiligi koriledi. Osimlikte magniydin jetispeushiligi fosfor 
mugdarinin aziyiuina alip keledi xam fosfororganikalik birikpelerdin payda boliuin toktatadi. 
Magniy jetispeushiliginen monosaxaridler toplanip, olardin polisaxaridlerge (kraxmalga) 
aylaniui toktaydi xam erkin aminokislotalardin  kobeyiui 1,5-4 esege artadi. Magniy jetispese 
plastidlerdin payda boliui buziladi, xloroplast matriksleri rensizlendirip granalar bir-birine 
jabisadi. Stroma lamellalari jirtilip olardinornina kop vezikulalar payda boladi. 
Magniy jetispeushiligi daslep kartaygan japiraklarda payda bolip keyin jas japiraklarga 
xam organlarga otedi. Magniy jetispegenlikten osimlikte xloroz xam nekroz payda bolip, olar 
japiraktin ushinan baslanadi. 
Temir
. Osimlikte temir 0.02-0.08% (yamasa 1 kg kurgak massada 20-80 mg) boladi. temir 
fotosintez xam dem aliudin tiykargi redoks sistemasina katnasadi. Temir molibden menen birge 
nitratlardin kalpine keliuinde katnasadi. Tuynek bakteriyalardin molekulalaki azotti 
fiksatsiyalauda katnasatugin nitratreduktaza xam nitrogenaza kuramina kiredi. Temir xlorofill 
sintezinin daslepki etaplarina katnasadi (σ-aminolevulin kislotasi xam protoporfinlerge). Sogan 
baylanisli karbonat topiraklarda igallikta osken osimlkilerde dem aliu tezliginin paseyiui xam 
fotosintezdin azayiui payda bolip, osimliklerde japiraklardin sargayiui (xloroz) xam olardin tusip 
kaliui koriledi.  
Temir katalitikalik aktivligi menen birge osimlikte zapas zatlar kuraminda da ushraydi. 
Solardin biri ferritin belogi, onda temir gem formaga iye bolmagan turde boladi. Ferritinde temir 
kizgish konir renge iye boladi apoferritin bolsa rensiz belok turinde boladi. Ferritinnin kurgak 
massasinin 23% in temir kuraydi. Ferritinnin kop mugdari plastidada boladi. 
 
Kremniy
. Barlik osimliklerde kremniy ushrasadi. Ol kobinshe kletka diyualinda kop boladi. 
Ozine kop kremniy toplagan osimliktin paxali bekkem boladi. Diatom suu otlari oz denesinin 
kabigin sirtki ortaliktan algan kremniy esabinan kuraydi. Kremniy jetispese makkenin, sulinin 
xam arpanin, kiyardin, pomidordin, temeki xam lablebinin osiui toktaydi. Kremniy 
reproduktivlik uakitlari osimlikke jetispese tuximnin mugdari azayadi, onin piskenleri az sanda 
boladi. Osimlik osken ortalikta kremniy jetispese kletka organellasinin ul`trstrukturasi buziladi. 
Al`yuminiy
. Al`yuminiyde bir kansha osimliklerge kerek bolatugin makroelement esaplanadi. 
Al`yuminiy kationi paporotnik xam chay osimliginde kop toplanadi. Chay osimligine alyuminiy 
jetispese xloroz payda bolip onin kopligide osimlikke zaxarli tasir tetedi. Kletkada alyuminiy 
fosfor menen baylanisip osimliktin fosfor ashligina alip keledi. 
Mikroelementler. 

---

Mikroelementler osimlik organizmi tirshiliginde axmiyetli funktsiyalardi orinlaytugin, 
almastirip bolmaytugin mineral elementler topari esaplanadi. Olardin osimliktegi mugdari 
protsenttin min, juz min bolegin kuraydi. Olar okisleniu kalpine keliu, fotosintez, azot xam 
uglerod aylanis protsesslerine katnasip aktiv fermentler kuramina, vitaminler kuramina kirip, 
osimliklerdin sirtki kolaysiz sharayatlarga karsiligin, mikrob, bakteriyalarga karsiligin arttirip 
otiradi. Mikroelementlerdin jetispeushiligi kopgana keselliklerdin payda boliuina alip kelip 
osimliktin jaslayinan nabit boliui koriledi. 
 Marganets. Marganets barlik osimliklerge kerek. Osimliklerde onin ortasha mugdari 1kg 
kurgak massasina 0,001% yamasa 1 mg. Ol kletkaga Mn
2+
 ion turinde kiredi. Marganets 
japiraklarga toplanadi. Bul metall ioninin fotosintez protsessinde O
2
 ni shigarip, SO
2 
di kalpine 
keltiriude katnasatugini aniklangan. Marganets japiraklarda kanttin kobeyip xam onin 
japiraklardan agip ketiuin taminleydi.  
 
Krebs tsiklindegi eki-malat xam izotsitratdegidrogenazalar margenets ioni tasirinde 
aktivlesedi. Azot aylanisinda marganetssiz bolmaydi. Marganets kletkanin osiui protsessinde 
RNK - polimerazanin 2- kofaktori retinde, auksinoksidaza kofaktori retinde xizmet atkaradi. 
Eger marganets aziklik ortaliktan shigarilip taslansa, onda tiykargi aziklik elementlerdin katnasi 
buzilip, olardin mugdari artadi.  
 
Topirakta marganets kop bolgani menen rN=neytral` bolsa, osimlikke onin kiriui 
kiyinlasadi. 
 
Marganets jetispeushiligine tamirmiyueli osimlikler, kartofel` xam danli osimlikler 
tasirshen. Marganets jetispeushiliginin osimliklerdegi belgisi japiraklarda tochkali xlorazdin 
payda boliui esaplanadi. Japiraklarda tamir aralarinda sari daklar payda bolip, keyin bul jerdegi 
tokimalar ole baslaydi. 
  
 
Molibden.
 
Molibden sobikli osimliklerde kop toplanadi. 1kg kurgak massaga ,5-20 
0mg. Danli osimlikler bolsa 1 kg kurgak massaga 0,2 den 2,0 mg ga shekem. Ol osimlikke 
MoO
4-
 anioni retinde kiredi xam jas organlarda toplanadi. Molibden tamirga xam pakalga 
karaganda japiraklarda kop toplanadi xam ol tiykarinan xloroplastlarga jiynaladi. Molibden 
nitratlardi kalpine keltiriude nitrareduktaza kuramina katnasadi. Ol sobiklilarda, tuyneklerde 
bolatugin bakteriyalardin nitrogenaza fermentlerinin aktiv kompanenti esaplanadi. Molibden 
jetispese kop mugdarda nitrat toplanip tamirda tuynek rauajlanbay osimliktin osiui toktaydi, 
japirak plastinkalari deformatsiyalanadi. Molibden legoglobinnin (leggemoglobin) biosintezine 
temirge uksaui kerek boladi. Molibden jetispese tuynek sari yamasa sur renge donedi. 
Tuyneklerdin normal reni kizil boladi. 
       Molibden xar turli aminleniu, kayta aminleniu reaktsiyalarina fotosintez turinde katnasadi. 
Ol askorbin kislotasinin toplaniu darejesine tasir jasaydi.  
 
Molibden jetispese tokimalarda vitaminnin mugdari keskin tomenleydi. Molibdenge 
sobikli eginler xam paliz eginleri talapshan. Onin osimliklerge jetispeui kishkil topiraklarda 
koriledi. Molibden jetispese xlorofill sintezinin buziliuinan osimliktin osiui toktaydi. Osimlik 
azot jetispegendegidey ak-jasil renge enedi. Bul elementtin jokari dozasi osimlik ushin zaxarli. 
Auil-xojalik onimlerinde molibdennin mugdari kobeyse mallar ushin xam adamlar ushin ziyanli 
boladi. Eger onin mugdari osimliklerde 1 kg kurgak massaga 20 mg nan artip ketse 
xayuanatlarda molibdennen zaxerleniu, al adamlarda endemikalik podagra keselligi kelip 
shigadi. 
 Kobal`t. Kobal`ttin osimlikte ortasha mugdari 1 kg kurgak massada 0,02 mg kuraydi. Kobal`t 
sobikli osimliklerge tuynek bakteriyalarinin kobeyiui ushin kerek. Osimlikte kobal`t kop turinde 
vitamin V
12
 de parfirin birikpeler turinde boladi. Osimlik xayuanatlarga uksap vitamin V
12
 ni 
sintezlemeydi. Ol tuynek bakteriyalarinda islenip shigiladi. Tuynekler kartayganda xam azotti 
ozlestiriu toktaganda V
12
-koenzim tuynek kletkalarinda tsitoplazmaga shigadi. Kobal`t magniy 
xam marganets penen birgelikte fosfoglyukomutaza xam arginaza fermentlerinin jumisin 
aktivlestiredi. Kobal`t sobikli osimliklerge jetispese azot ashligina ushiragan belgidey belgi 
beredi. 

---