aziklanadi.Xloroplastlar,evglenalar xam baskada suu otlari atirapta erigen organikalik zatlarding
kobeyip ketiuinen geterotrof aziklaniuga otedi.Bul jagdayda kantlarding kletkalarga otiui
plazmolemmadagi proton xareketke keltiriushi kush arkali boladi Jabik tukimli osimliklerde
saprofit aziklanatuginlari siyrek ushirasadi.Bunday osimliklerde xlarofill
bolmaydi,bolsada olar
fotosintez ete almaydi. Ol osimlikler oz denesin kurau ushin osimlik yamasa xayuanlarding
kaldiklarinan paydalanadi.Bugan misal retinde gidrofitumdi-Gidiophitum formicarum alsa
boladi.
Jabik tukimli osimliklerding ayirimlari saprofit tirishilik kiladi.Olar organikalik zatlarga juda
bay bolgan togay topiraklarinda ushirasadi. Olarga podel`nik (Monotropa) xam orxideya
gnezdovka (Neotita nidus avis).Bul eki osimlikte ak rengde boladi.Orxideyada azgana xlorofill a
boladida xlorofill v ushiraspaydi.
1881-jili F.M.Kamenskiy mikorizani ashti. Ol podel`nik osimligining tamiri zamarrik
sabakshalari menen korshalganin kordi. Eki organizm arasinda birgelesip-simbioz jasau jagdayin
kordi. Bul osimlikting tamirina zamarrik gifleri juda terenge jaylaspagan. Buni ektotrof mikoriza
dep ataydi. Bunday mikoriza kopshilik agash osimliklerinde ushirasadi.
Orxideya osimliginde endotraf mikoriza ushirasadi. Onda tamir shakalari saklanadi.Endotrof
mikorizada zamarrik gifleri tamir parenxima kletkalarining aralarina jaylasadi.Ektotrof
mikorizada tamir shakalri zamarrik mitselliylerinen duzilgen kabik penen korshalgan boladi.
Jokari osimlikler zamarriklardi glyukoza xam ayirim tamir sistemasining metabolitleri menen
taminlep otiradi. Zamarrik bolsa osimliklerdi vitaminler
menen xam osiriu zatlari
(geteroauksinler)menen tamynleydi. Glyukozaga iye bolgan zamarrik kuramali fosfor
birikpelerin ozlestiriu ukibina iye. Soning menen birge organikalik substrati tarkatip otiradi.
Ayirim jokari osimlikler parazit xam yarim parzit tirishilik etedi.
Siyirkuyriklilar tukimlasining kopshilik osimlikleri yarim parazit turinde jasaydi. Olardan
pogremokti,ochankani korsetiuge boladi.Bul osimliklerding tamirlari baska osimliklerding
tamirinan sorip Tirishilik kiladai. Ayirimlari jasil rengde bolsa, ayirimlari az xlorofilge iye
boladi. Siyirkuyriklarding yarim parazit xalda Tirishilik keshiriuin uyrengen ilimpaz
S.P.Kostichev, olardang parazit Tirishilik keshiriuine tamir sistemasining juda xalsiz
rauajlanganligi sebep bolgan degen.
Yarim parazitlerding ayirimlari xlorofilge iye bolmasa ,ayirimlari jasil rengde boladi. Mis.
agash denelerinde,shakalarinda parazitlik etiushi Omela(viscum alba )
jasil rengge iye
boladi.Sondayak tolik turde parazitlik etiushi kauingul (shumgiyani) atap otse boladi .Olar
aygabagarga,kauin,garbaz xatteki jabayi osimliklerdingde tamirinda parazitlik etedi..Kauingulde
xlorofill bolmaydi.
Auil-xojalik eginlerge ziyan keltiriushilerding eng axmiyetlisi sarishop ( Cuscuta). Ol sabakka
uksagan,japiragi reduktsiyalangan,oralip osetugin pakalga iye.Olxojeyin denesinen kosimsha
tamir-gaustoriyalari arkali sudi.onda ergen organikalik xam mineral zatlardi alip jasaydi.
Parazit osimliklerge tropikalik lianlarding tamirinda jasaytugin rafleziyada kiredi. Raffleziya
ozining tirishiligin jer astinda xojeyin denesinde otkeredi. Tek gana oning guli jer ustinde
korinedi. Raffleziya xojeyin denesinen saxarzani, glutamin xam asparagin kislotalarin olarding
amidlerin alatuginligin radioaktiv belgi arkali aniklagan.
Shibin – shirkey jeushi osimliklerding aziklaniui
Xazirgi uakta jabik tukimli osimliklerden 400den aslami mayda shibin-shirkey aulap
ozine kosimsha azik retinde jumsaytugini anik boldi. Olarding kopshiligi
azotka jarli
batpaklarda.suularda osedi.Ayirimlari epifitler.
Shibin-shirkey jeushi osimliklerding japiraklari arnauli uslaushi xizimetine beyimlesken.Olar
fotosintez xizimetin atkariu menen birge oljani uslaugada beyimlesken. Oljani uslau usilina
baylanisli olar eki ulken toparga bolinedi. Oljani passiv turde uslau: olar ozinen jabiskak
zatlardi-polisaxaridlerdi shigarip (biblis,rozolist) xam arnauli guze,tutikshe turinde
(sarantseya,geliamfora,darlingtoniya) arnauli uslaushi maslamalardi payda etip uslaydi. Shibin-
shirkeylerdi aktiv uslaytuginlari:jabaskak shilimshik shigaratugin (jiryanka, rosyanka), kakpanga
uksas uslaytugin japirakli (al`drovanda, venerin shibin uslaushi) yamasa arnauli kobikler
(puzirchatka) turinde boladi. Barlik turdegi uslaushi beyimlesiuler shibin-shirkeylerdi mazali
polisaxarid shilimshik zatlarga kiziktiriuga tiykarlangan.
Kakpanga tusken oljaning aziklik retinde singiriliui kopgana bezlerding suyikligi tasirinde
boladi. Birkansha shibin-shirkey jeushi osimlikler ozining oljasin alkaloidlar tasirinde oltiredi.
Bezler kislotali ortalikta kislotali ortalikta aktiv bolatugin kopgana gidralazlardi islep shigaradi.
Masalen jiryanka shilimshiginda kishkil amilaza islenedi.Muxolovka osimligining bezining
suyikligining proteolitikalik aktivligi uyrenilgen. Ondagi proteazding
kopshilik bolegi teol
proteazga kiredi. Proteazdan baska bez shiresinde kishkil fosfotaza xam esteraza,ayirim shibin-
shirkey jeushi osimliklerde ribonukleaza,lipaza xam peroksidaza tabilgan.Sekret islep
shigariushi kletkalar jaksi rauajlangan ERge xam Gol`ji apparatina iye boladi.
Tarkaliu produktlarining soriliui tez bolatuginligi metilen kogining muxolovka osimligining
bez kletkalarining tsitoplazmasina 5 minutting ishinde otip alganliginan belgili boldi. Shibin-
shirkey jeushi osimliklerding aukatti singiriui xayuanatlarding askazanina uksas ekenligi
aniklandi.Xayuanatlarding as kazaninda HCL payda bolsa shibin-shirkey jeushi osimliklerde
kumirska kislotasi payda boldi.Bunday uksaslikti birinshi marte 1875 jili Ch.Darvin ozining
«shibin-shirkey jeushi osimlikler» degen kitabinda keltirip otken.
Shibin-shirkey jeuding axmiyeti.
Kopshilik shibin-shirkey jeushi osimlikler mineral
zatlarga jarli topiraklarda osedi.Olarding tamir sistemasi xalsiz rauajlangan.Bul osimliklerde
baska batpakta osken oaimliklerdegidey
tamirinda mikoriza bolmaydi,sogan baylanisli mineral
elementlerdi shibin-shirkeylerden ozlestiriu ayriksha axmiyetke iye boladi. Osimlik oljasining
denesinen azot,fosfor,kaliy,kukirtti aladi. Eger rosyankani Gosh penen aziklandirsa ush aydan
keyin kontrol` osimlikke karaganda oning osiui xam rauajlaniui anagurlim artip ketetuginin
Darvin korsetkenedi.Puzirchatka osimligi tek xayuanlardan(shibin-shirkeylerden) aziklangannan
keyin gana gulleudi baslaydi.
3.Ozining organikalik zatlarinan geterotrof turde aziklaniu
Osimlik organizmi uliuuma alganda avtotrof,birak fotosintez protsessinde payda bolgan uglerod
birikpeleri japiraktan osimlikting
baska boleklerine otip, olardan osimlik aziklanadi.Osimlik
organizmi beloktan uglevodtan maydan paydalaniu uakitta,ol zatlar aldin ala gidrolizlenip,keyin
ozlestiriu formasina otedi.
Endospermada as singiriu protsesi.
Osimliklerde as singiriu protsessin uyreniu ushin organikalik aziklik zatlar toplangan; kogerip
kiyatirgan tukim ayriksha kolayli esaplaniladi.Jetilgen dande urik endosperma menen tiyisip
baylanista bolmaydi.Zapas organikalik zatlardi jumsauga mobilizatsiyalauda tukim uleslerindegi
kalkan ayriksha axmiyetke iye. Bunda kalkanning roli xayuanatlardagi askazanning roli menen
birdey.Shininda da kalkannin epitelial kabiklarindagi N
+
- pompasi organikalik kislatalardi
endospermaga shigaradi.Natiijede shala jansar endosperma kletkalarda
kishkil gidrolazalar
aktivlesedi,daslebinde α-amilaza xam kraxmal mal`toza xam glyukozaga shekem
tarkaladi.Kalkannin epitelial kletkalarinin kislotali shirelerdi bolip shigargannan keyin
endosperma kishkil gidrolazalrdi: α-xam-β amilaza,tsellyuloza,proteaza, xarturli
glyukoza,fosfotoza, RNKaza xam baskalardi shigaradi.Kalkanin bul xareketinen 3-4 kunnen
keiin as siniriu jumisina endospermadagi tiri kletkalar kabati bolgan aleyron iske kosilai.Aleyron
kletkalarida endospermaga organikalik kletkalar xam kishkil gidrolazalar shigaradi. Aleyron
kabat penen kalkannin birgeliktegi iskerligi natiijesinde endospermadagi auisik zatlardin eriui
tamiinlenedi.Kalkan soriushi organ xizmetinde atkaradi.Epitelial kalkan kletkalarinin
plazmolemmalari arkali kant,aminokislata organikalik emes kation xam anionlar endospermadan
kalkan kletkalarining tsitoplazmasina karay otedi.Keyinshelik olar otkiziushi naylar arkali
osiushi zarodishka jetkeriledi.
Bul protsessler membrananin N
+
pompasina
baylanisli.Organikalik zatlardin kalkanin epitelial plazmolemmalari arkali otiui vodorod yoni N
+
arkali simport turinde boladi(simport-sol tarepke).
Endospermadagi zapas aziklik zatlardin mobilizatsiyalaniui barkulla gormonlardin baklauinda
boladi.Kalkannin shire bolip shigariu aktivligi tstiokinin xam auksin katnasinda,al aleyron