Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

Zatlarding osimlik denesi boyinsha tasiliui 
      Zatlar  osimlik  denesinde  jakinga  tasiliu xam uzakka tasiliu  degen tasiliularga iye 
boladi.Zatlardin jakinga tasiliui-degende biz ionlardin,metabolit produktalardin xam suudin 
kletkalar arasinda xam tokimalar arasinda tasiliularin tusinemiz. Zatlarding uzakka tasiliui 
degende zatlarding organlar arasinda xam uliuuma osimlik denesi boyinsha tasiliuin tusinemiz. 
    Zatlardin  osimlik  denesinde  tasiliui  kalegen tokimalar araliginda boliui mumkin.Tiykarinan 
olar arnauli zat tasilatugin tokimalar jardeminde tasiladi.Suudin kozgalisi xam erigen zatlardin 
kozgalisi kaysi tokimada bolmasin olar: 1-  kletka diyuali arkali,yagniy apoplast turinde, 2-bir-
biri menen plazmodesma jardeminde tutaskan kletka tsitoplazmasi boyinsha yamasa simplast 
turinde,3-plazmodesmalardin katnasinda endoplazmlik retikulum jardeminde boliui mumkin. 
   Suudin xam erigen zatlardin otkiziushi baylamlar arkali tasiliui jokariga(ksilema arkali ) 
tamirdan osimlik shakalarina karay tasiliui xam tomenge (floema arkali) japiraklardan aziklik 
zatlar toplantugin organga karay boladi.Floema boyinsha metabolit zatlar xam zapas zatlar 
tasiladi.Kop kletkali suu otlarinda metabolit zatlr simplast turinde tasiladi.Laminariya xam 
kongir suu otlarinda tallom tokimalar menen elek tarizli tutiksheler rauajlanganliktan olarda 
simplast xam apoplast turinde zatlar tasiladi.Bunday turdegi zatlardin tasiliui  moxlarda da 
ushirasadi.Baska jokari darejeli osimliklerdin barliginda traxeidlardan xam ksilema 
tutikshelerinen, elek tarizli tutikshelerden parenxima xam baska da kletkalardan turatugin 
otkizgish baylamlardan ibarat boladi. 
   Tutikli osimliklerde zatlardin tsitoplazma arkali xam kletka diyuali arkali tasiliui mm menen 
olshenetugin  juda kiska aralikta otedi.Bugan misal retinde tamir xam pakalda zatlardin radial 
turde tasiliuin xam japirak mezofillerindegi zatlardin tasiliuin alsak boladi. 
Zatlardin ksilema boyinsha tasiliui. 
  
Ksilema osimliktin barlik organin xam tokimalarin suu menen tamiinleytugin sistema 
esaplanadi.Osimlik boyinsha suudin jokari koteriliui tiykarinan ksilema arkali 
boladi.Agashlangan kletka diyuallarina iye bolgan jasagan tutikshe xam traxeydlar 
tsitoplazmasin jogaltip suu otkizetugin funktsiyaga iye boladi.Sonin menen katar tiri kletka 
diyuallari arkali tamirdan japirakka shekem transpiratsiya natijesinde suu agip turadi.Bul suudin 
agisi uliuma suudin agisinin tek gana 10%in kuraydi.Suudin tamirdan yaki topiraktan osimlik 
denesinen otip japirak arkali xauaga shigip ketiuin eki narse tamiinlep turadi: 
  1.Tamir kletkasinin osmotikalik potentsiali gradienti. 
  2.Transpiratsiya. 
   Birinshi  gradientti  saklap  turiuda  metabolikalik energiya kerek boladi.Transpiratsiyani 
tamiinleude kun radiatsiyasi energiyasi jumsaladi.Osimliktin potentsiyaal gradienti suudin tamir 
arkali soriliuin, tarnspiratsiya  bolsa suudin jokari koteriliuin tamiinleydi. 
      19-asirdin  akirinda  payda  bolgan    dizbekleniu teoriyasina muuapik,tutikshenin gidrofill 
diyuallarina suudin jabisiu kushine  xam transpiratsiyanin soriu kushine baylanisli suu ksilema 
tutiksheler boylap koteriledi.Bul eki,ush tutikshe diyullarinin xaua xam baskada zatlar menen 
tigilip kaliuin boldirmaydi.Osimliklerde 20
0
 S da 30 membranalik potentsialga (MP)yamasa 30 
atmosferaga iye bolgan basim boladi.Bul basim suudi 120-130m balentlikke koteriu 
mumkinshiligine iye.Tutikshelerdegi suyiklikta 0,1-0,4%organikalik neorganikalik erigen zatlar 
boladi.Osimliklerden agip shigatugin suyikliktin sostavi mausimge karay ozgerip otiradi,baxarde 
yagniy zapas aziklik zatlardin kozgalisi uaktinda organikalik zatlar barlik erigen zatlardin ushten 
ekisin kuraydi 
   Ksilemadagi suu xam onda erigen ionlar tutikshenin  girostatikalik   basimi xam transpiratsiya 
kushi jardeminde shigip otiradi. Suu, ondagi erigen zatlar kselema tesiklerine kletka kabigina  
xam tsitoplazmaga tusip otiradi. Mineral elementlerdin apoplasttan japrak kletksina N
+ 
pompasining (nasosi) aktivliginen tusip otiradi. Bul mineral elementler, duzlar japraktin osiui 
ushin kerek. Olar kletkanin ulkeyiui uakitinda osmotikalik potentsialdi uslap turadi.Ksilemadan 
suu xam mineral zatlardin kozgalisin N
+
- ioni pompasi xam baskada ion nasoslari tartipke salip 
otiradi.Bul aktivlik tikkeley dem aliu enegiyasina baylanisli.Sonin tasirinen tamir  assimilyantlar 
menen xam kislarod penen tamiinlep otiradi.Ksilemadagi zatlardin tasiliuin transpiratsiyada 

---

tartipke saladi.Transpiratsiyanin intensivligi oz gezeginde  ustitsa apparati jardeminde tartipke 
salinadi. 
Zatlardin floema boyinsha tasiliui. 
    
Assimilyantlar japraktan floemaga tusedi.Zatlardin tasiliuin  tomen darejeli osimliklerde xam 
ashik tukimlilarda elekke uksagan kletkalar,  jabik tukimlilarda elek tarizli tutiksheler 
tamiinleydi.Bul tuikshelerdin kasinda jaylaskan parenxima joldas kletkalar energetikalik 
funktsiyalardi atkaradi.Baska parenxima kletkalar aziklik zatlardi toplauda katnasadi.Bul 
aytilgan tiplerdegi kletkalar oz-ara baylaniskan xalda xizmet kiladi.   
     Elek tarizli tutikshelerde plazmolemma protoplastti korshap algan  boladi.Protoplastta onsha 
kop bolmagan mitoxondriy,plastidlar, E.R jaylaskan.Elek tarizli tutikshede protoplast buzilgan 
xalda boladi.Jetilgen elek tarizli tutikshede yadro bolmaydi.Elek tarizli tutikshede keselep 
jaylaskan elek tarizli plastinkalar boladi.Ol plastinkalarda  perforatsiyalangan plazmolemma 
jaylaskan .Elek tarizli tutiksheler kop gana plazmodesmalar arkali joldas kletkaga birlesken. 
    Joldas kletkalar elek tarizli tutiksheler boyinsha jaylaskan parenxima kletkalari esaplanadi.Ol 
kletkalarda yadro ulken boladi.Bul kletkalardin kletka diyuali shakalangan plazmodesmaga 
iye.Joldas kletkalarda plazmodesma sani japiraktin mezofil` kletkalarina karaganda 10 marte 
kop.Maselen:yasen` japiraginin mezofil` kletkalarinda plazmodesma 3000 bolsa,joldas 
kletkalarda 24000 boladi.Elek tarizli tutikshelerden tasilatugin  suyklikti  aliuda shirinjalardan 
paydalaniladi.Shirinjalar ozlerinin tumsigin sol tutikshelerge kirgizgennen keyin tumsiginan 
kesip  kaldiramiz.Bul tumsik arkali kletka shiresi agip shigadi.Kundizgi shikkan shirenin 
kontsentratsiyasi keshkige karaganda kop boladi.Bul shirede 90% uglevod boladi.Shirede xar 
kiyli aminokislatalar,nukleotidler,organikalik kislatalar ,gormonlar xam baskada zatlar boladi. 
      Assimilyantlardin tasiliu mexanizmi
.
Zatlardin tasiliui energiyani jumsaudi talap 
etedi  xam ol O
2
 nin jetispeushiliginen toktap kaladi.Assimilyantlar, yagniy 
glyukoza,aminokislotalar payda bolgan jayinan simplast usili menen joldas kletkalarga xam elek 
tarizli tutikshelerdin sirtindagi parenxima kletkalarina jetedi.Bul fosfatazaga bay bolgan 
kletkalarda glyukoza saxarozaga aylanadi.Olar keyin elek tarizli tutikshelerge 
otedi.Assimilyanlar kozgalisi saatina 50-100sm boladi.Assimilyanlardin payda bolgan jerinde 
jokari osmotikalik kontsentratsiya suudin kushli soriliuin tamiinleydi xam jokari gidrostatikalik 
basimga iye boladi.Assimlyanlardin shigatugin jerinde tomen osmotikalik kontsentratsiya payda 
bolganliktan jokari basim bolgan jaktan, zatlar erigen suudin ogan karay agiui tamiynlenedi.                       
 
Juumak
 
.Zatlardin osimlik denesi boyinsha aliska tasiliui otkiziushi naylar arkali boladi.Ksilemanin 
tutiksheleri xam traxeydleri arkali zatlar suudin agisi menen tamirdan shakanin ushlarina karay 
tasiladi.Ksilemalik transporttin xareketlendiriushi kushi tamir basimi xam transpiratsiya 
esplanadi.Assimilyantlar japiraklardan xam zapas saklaytugin organlardan agiui floemanin elek 
tarizli tutiksheleri arkaliboladi.Zatlardinksilemaga (tamirda)floemaga (japiraklarda) otiui 
tutikshelerdi xam elek tarizli tutikshelerdi korshap turgan tiri kletkalardin plazmolemmasinda 
bolatugin N
+
pompasinin iskerligi natiijesinde boladi.                        
 
 
Lektsiya № 16-17 
Osimliklerdin osiui.  
 
JOBASI: 
1. Jokari derejeli osimliklerdin ontogenez etaplari 
2. Differentsirovka xem osimliktin osiui 
3. Osimlikte regeneratsiya 
4. Sirtki ortalik faktorlarinin osimliktin osiuine tesiri 
5.Osimliktin osiui tertipke saliushi sintetikalik zatlar 
 

---