Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

Tayanish tusinikleri:
 Ontogenez. Rauajlaniu. Osiu. Embronal` etap. Yuvenil` etap. Kartayui. 
Oliu. Shaka morfogenezi. Korrelyativ osiu. Osiu periodliligi. Regeneratsiya. Jaktilik, issilik, 
gaz,suu, mineral aziklaniudin osimliktin osiuine tesiri. Gibberlinler, reterdantlar. Etilen. 
 
Baklau soraulari : 
1. Jokari derejeli osimliklerde kanday ontogenez etaplari boladi ? 
2. Differentsirovka degen ne? 
3. Korrelyativ osiu periodliligi degende neni tusinesiz ? 
4. Osimliktin osiu periodliligi  degen ne ? 
5. Sirtki ortaliktin kanday faktorlar osimliktin osiuine tesir     jasaydi ? 
6. Kanday sintetikalik zatlar osiudi tertipke saladi ? 
7. Etilen degen ne ? 
Paydalangan edebiyatlar : 
 
1. Butenko R.G. Eksperimental`niy morfogenez i differentsiatsiya v kul`ture kletok rasteniy 
M.1975 
 2. Genkel` P.L. Fiziologiya rasteniy M. 1975      
3. Ivanov V.B. Kletochnie osnovi rosta rasteniy M.1974  
4. Kefeli V.I. Rost rasteniy M.1984 
5. Nikkell LDJ Regulyatori rosta rasteniy M.1984 
6. Polevoy V.V. Fiziologiya rasteniy M.1989 
7. Sinnot E. Morfogenez rasteniy M. 1963 
8. Yusufov A.G. Mexanizmi regeneratsiy rostov 1982g. 
 
Osimliklerdin osiui boyinsha uliuma tusinik 
Osiu xem rauajlaniu boyinsha birneshe terminlerdi karap shigamiz. 
Ontogenez
  grekshe   “ontos”   janzat, jenlik latinsha  genezis  kelip shigiu,payda boliu 
protsessi degen sozlerden alingan bolip, organizmnin zigotadan payda bolgannan baslap 
9vegetativ bortikten, baslap) tebigiy olimine shekemgi jeke rauajlaniui tusiniledi. Ontogenez 
barisinda organizmnin belgileri informatsiyasi (genotip) belgili ortalik sharayatinda jumsaladi, 
netiyjede organizmge ten belgileri  sirtki korinisinde keliplesedi.(fenotip). 
Rauajlaniu
  ol, oismliklerdin ontogenez protsessinde strukturasinin xem funktsional 
aktivliginin sipat ozgermeleri. Sipat ozgermelerinin kletka, tkan` xem  organlar arasindagi 
korinisi differentsirovka delinedi. Rauajlaniu tusinigine jas ozgesheliklerinde kiredi. 
Osiu
   jana element xem strukturalarina baylanisli organ xem organizmlerdin, kletkalardin 
karaminin xem massasinin osiuine aytiladi. 
Jokari derejeli osimliklerdin rauajlaniui 4 etapka ajiratiladi :  
1.
 
Embrional`. 2. Yuvenil`(jaslik). 3. Reproduktiv(erjetkenlik). 4. Kartayiu. Gulli 
osimliklerde ontogenezdin embrional etapi, zigotadan zarodishtin rauajlaniuinan basla, tuximnin 
pisiuine shekem dauam etedi. 
Fitogormonlar 
 
 
Xer kanday baska organizmlerge uksas osimlik organiziminin bir putinligi  regulyatsiya, 
baskariu xem integratsiya sistemasi arkali tamiynlenedi. Texnikada regulyatsiya degende 
berilgen shegarada parametr sistemalarinin uslap turiuin tusinemiz. Baskariu bolsa bir jagdaydan 
ekinshi jagdayga tasir etiu arkali otkeriu bolip esaplanadi. Regulyatsiya termini ken maganada 
baskariu protsesinde kamtiydi. Bul termin ken maganada biologiyada da kolaniladi. Regulyatsiya 
ishki ortalik parametrlerinin turakliligin tamiynleydi. Integratsiya lat:Integratsio-kalpine keliu, 
toliktiriu degen maganani anlatadi.
 
     
Evolyutsiya  protsesinde  kletka  ishinini regulyatsiya sistemasi payda bolgan. Bugan 
fermentlik, genetikalik xem membranalik regulyatsiya kiredi. Bul regulyatsiya sistemalari bir-

---

biri menen tigiz baylaniskan. Maselen: Membrana kasiyeti gen aktivligine baylanisli boladi, al 
gennin differentsiyaslik aktivligi membrananin baklauinda bladi. 
 
Kop kletkali organizmlerdin payda boliui menen regulyatsiyanin kletka aralik sistemasi 
rauajlanip xem kaliplesip otiradi. 
 
Fermenttin katalitilik yamasa izosterikalik regulyatsiyasi katalitikalik oraydin darejesine 
baylanisli boladi. Ferment jumisinin intensivligi katalitikalik oray darejesinde tasir etiushi 
kofermentlerdin, kofaktorlardin xem ingibitorlardin katnasi menen aniklaniladi. Bir kansha 
fermentler katalitikalik oraydan baska allosterikalik regulyatorga (effektor), orayga iye boladi.
 
 
Fermetativlik aktivliktin en exmiyetli regulyatsiya usili latent formadagi fermenttin 
(zimogen) aktiv formaga transformatsiyalaniui. Bul jagdayga proteoza fermenti tasirinde 
kovalent baylanislardin kiyraui natiyjesinde erisiledi. Fermentlerdin inaktivatsiyasi proteinaza 
fermenti tasirinde kiyraui xem olardin belok tabiyatina kiretugin arnauli ingibitrlarga 
baylanisiuinan kelip shigadi. 
 
Gentikalik regulyatsiya, replikatsiya, transkriptsiya xem translyatsiya darejesinde boladi. Bunda 
da regulyatsiyanin molekulalik mexanizmi buringiday bolsa da regulyatorlik tarmagi artip 
baradi. Gennin exmiyeti genetikalik xabarlardi saklau xem jetkeriu (beriu) boladi. Informatsiya 
(xabar) xromosoma DNK sinda nukleotid kodinin tripleti turinde jaziladi. Kletkalarda 
informatsiya DNK matritsasinda RNK nin sintezleniui (transkriptsiya) xem  t.RNK, r.RNK nin 
katnasinda matritsalik m.RNK da arnauli beloktin sintezi (translyatsiya) arkali jetkeriledi. 
Transkriptsiya xem translyatsiya uaktinda xem onnan keyin biopolimerlerdin kerekli jerlerge 
jetkeriliui uaktinda modifikatsiyaga ushiraui korinedi. 
 
 Translyatsiya 
mexanizmi 
transkriptsiya 
mexanizmine karaganda anagurlim kuramali. 
Transkriptsiyani onlagan belok tamiynlese, polipeptid sintezi ushin juzge jakin arnauli belok 
kerek boladi. 
 
Translyatsiyanin intensivligi xem bagdarlaniui, informatsiyalik matritsa-nin 
kontsentratsiyasina, translyatsiya ushin kerekli barlik kompanentlerdin katna-sina xem fizika-
ximiyalik jagdayga baylanisli. 
 
Membranalik regulyatsiya membrena fermentlerinin aktivliginin ozgeriu natiyjesinde boladi. 
Membrenalik regulyatsiyada gore xemo, foto xem mexanoretseptorlar ayriksha exmiyetke iye. 
Membrenalik regulyatsiya fermentlerdin kontaktli xem distantsiyalik turdegi aktivligine 
baylanisli juredi. Gen aktivliginin membrenalik regulyatsiyasi jokarida aytilgan kontaktli xem 
distantsiyalik usillar menen alip bariladi. Eukariotlarda yadro kabiginin payda boliui menen 
olarda membrenalik regulyatsiyanin exmiyeti artadi.
 
 
 
Kletkalar, tkanlar xem organlar arasindagi azilik zatlar arkali bolatugin oz-ara tasir en apiuayi 
esaplanadi. Osimliklerdin tamirlarina fotosintez tasirinde payda bolagan assimilyatlar kerek 
boladi. sonin menen birge jer ustindegi bolegi suuga xem mineral zatlarga mutaj boladi. 
Tamirdin normal rauajlaniui ushin bir kansha vitaminler V
1
, V
6
 xem nikotin kislotasi kerek 
boladi. Bul vitaminler tamirga shakalardan tomen tusip turadi. Aziklik elementlerdin kozgalisi 
xem onin kurami osimliklerde zat almasiuga, fiziologiyalik xem morfogenetikalik protsesslerge 
tasir etedi. Osimlikke azik berilmese xer kiyli bolimlerinde aziklik zatlarga talas kusheyip, sonin 
saldarinan morfogenez protsessinde ozgerislerdi payda etedi. Azikliktin jetispeuinen tomen 
darejeli osimlikler generativ protsesske otedi
 
Regulyatsiyanin gormonallik sistemasi.
 Osimliklerde kletkalar, tkanlar xem organlardin oz-ara 
karim-katnasin tamiynleytugin, fiziologiyalik morfologiyalik dasturin (programmani) alip 
baratugin, juda az mugdarda tasir etetugin zat-fitogarmon islenip shigariladi. Garmonlar 
salistirmali turde tomen molekulyarli organikalik zat (M
r
 28-346). Olar xer kiyli organlarda xem 
tkanlarda payda bolip tomen kontsentratsiyada tasir etedi 10
-3
-10
-5
mol`/l. 
 
Ch.Darvin 1880 jili jazgan «Osimliklerdin xereketleniu ukipliligi» degen kitabinda 
osimliklerde de xayuanat garmonina uksas zatlardin bar ekenligin birinshi marte korsetken. Ol 
osimliklerdin sirtki faktorlarga sezgir bolegi onin ushinda jaylaskan (sensor zonada), ol osiudi 
kuuatlaushi reaktsiya baska boleginde (motor zonada) jaylaskan dep korsetedi. Sirtki tasir 

---