kletkasina jakin eki sinergid kletkalarda gaustoriya funktsiyasin atkaradi. Endospermaga jakin
turgan antipad kletkalarda gaustoriya funktsiyasin atkaradi.
Eki kletkaga iye bolgan zarodishtin endospermaga karagan kletka
eki merte bolinip kvadrat
payda etedi. Bul tort kletka kesesine bolinip oktant payda etedi. Oktanttin 4 periferiyalik
kletkasinan keleshekte tuxim ulesi xem shakanin apeksin payda etedi. Kalgan tort kletka-
gipokotil xem tamirdan tomengi bazal` bolegin payda etedi. Zarodish ose bargan sayin
kletkalardagi IUK kontsentratsiyasi arta baradi. Tsitokinin udayi kelip turadi. Oktantka tiyip
turgan keiyngi kletka gipofiz boladi. Bul osiu fazasi globulyar faza usi ashaladi. Bul fazaga
tsitokinin kerek boladi.
Keyingi faza jurekke uksagan faza. Globulyar zarodishtin jokari bolegi boliniuden keiyn
tuxim ulesleri kelip shigadi. Bul periodta normal rauajlaniu ushin IUK kerek boladi, tsitokinin
xem adenin kerek boladi.
Torpedoga uksagan fazada tukim ulesi xem gipokotil` zonadagi kletkalardin osiuinin
anagurligim tezlesiu koriledi. Tamirdin promeristenasi keliplesedi.
Bul fazada IUK xem
tsitokininnen baska gibberllinde kerek boladi. Ol gipokotil`din osiuine kerek. Tuxim ulesleri
arasinda shakanin apeksi menen korinedi. Pisip kiyatirgan tuximnin keliplesiuinin keyingi
etapinda zapas beloklar(aleyron deneshelerde) kraxmal
(aminoplastlarda,may(sferosomalarda)toplanadi.
Tuximnin pisiuinen keyingi etapinda ozinen kop mugdari suudi jogaltip jagdayga otedi. Otiu
deuirinde tkanlarda erkin auksinlerdin,tsitokininlerdin xem gibberellinlerdin mugdari
azayip,ABK mugdari kobeyedi. Solay etip zarodishtin rauajlaniuinin basinda fitogarmonlar
kerekbolip,olar endospermadan alinadi. Keyin ozleri fitogarmonlardi sintezleydi. Tuximnin
keliplesiui deuirinde auksin kaptalindagi tkanlarga tarkalip miyue kabiginin osiuin aktivlestiredi.
Jokari derejeli osimliklerde jaslik deuir tuximnin kogerip shigiuinan baslap yamasa
vegetativ (piyazlarda) kobeyiuden baslanip,ivegetativ massani tez kobeytedi.
Osimlik bul
periodta jilisiy kobeye almaydi.
Tuximnin kogeriui-onin isiniui, (murtlasiu) bortiui, geterotrof turde kogeriu xem avtotrof
turde aziklaniui fazalarina bolinedi.
Tuximnintinishlik deuirinin otiuinen keyin suudi siniriui kogeriuinin baslaniui esaplanadi.
Suudi sorigannan keyin onin kabigi jariladi. Tuximnin isiniui temperaturaga,kislorod mugdarina,
jaktilikka baylanisili bolmaydi. Tuximnin murtlasiu igallililik 40-65 % ke jetkende baslanadi.
Murtlasiu gipokotildin* yamasa zarodish tamirinin soziliuinan bolip,netiyjede tamirsha tuximnan
sitilip shigadi. Kletkalaradin boliniui onnan keyin baslanadi.
Tamirdin shigiui onip kiyatirgan tuximnin topirakka bekiniuin* xem suudin kabillauin
teminleydi.
Tamirdan keyin shakanin osiui baslanadi. Tamir jerge karay paxal jokariga jaktagi karay
umtiladi. Bul kosher organlarinin osiui fitogarmonlar emelge asadi. Denli osimliklerge IUK xem
tsitokininler deslep endospemadan zarodishka tusedi. Kalkamnin
epiteliy kletkalari zapas
zatlardi endospermada kayta pisiriudi baslaydi. As siniriu protsessine gibberelim tesirinde
aktivlesken aleyron kletkalari iske tusedi.
Etiolirlengen (reni ak) shaka jerdin ustine shinkalgan keyin fotomorfogenetikalik xem
jaktiga karay osiushilik reaktsiya payda boladi : gipokotildin osiui keskin tomenlep,epikotildin
osiui artadi. Karmakka uksap kayirilgan gipokotil duziulenedi,osimlik fototrof aziklaniu tipine
otedi.
Bas xem kosimsha kaptal tamirlardin osiui xem shakalardin metamelldin*, saninin
kobeyiunen payda boliui, olarda japiraklardin osiui, kobeyiui,paxaldin juanlasiuinan yuvetil`
etapinin soninda kop mugdarda vegetativ massa toplanadi.
Jaslik deuir xer turli jillik osimliklerde birneshe xepteden, agash osimliklerde birneshe jilga
shekem dauam etedi. Osimshe jetilgen osimliklerge uksamaydi,
japirak formalari boyinsha
9paxtada, kiyalda) jetilgen osimliklerden ajiraladi.
Jaslik deuirde guldin payda boliui korilmeydi. Guldin bolmaui jaslik deuir ekenligin
bildirmeydi. Sebebi kopshilik osimlikler jetilgen bolsada uzak uakit gullemesten turadi.
Jaslik jagday arnauli gormonlar arkali uslanip turiladi.
Kartayiu xem oliu etapi miyueleuden toktagannan baslap tebigiy olimine shekemgi deuirdi oz
ishine aladi. Osimliklerdin tirishilik uzakligi xer turli taksonomikalik gruppalarda xem xer turli
tirishilik formalarda xer turli.
Sekvoyada
5000jil jonishka 2-5jil
Emen
1500 kapusta 2
Elka
1200 geshir 2
Karagay
500 kauin 1
Juzim
80-100 efirler 2-4xepte
Kartayiu xem oliu kop kletkali osimliklerdin songi ontogenez fazasi,birak kartayiu degen
sozdi tolik osimlikke kollanbastan bolek organgada kollaniuga boladi:(japirak, miyue,gul bolegi
t.b)
Osimlik ushin kartayiudin xer kiyli turi belgili. Bir jillik osimlikler tolik oledi. Kop jillik
osimliklerde, shop denelerde jer ustingi bolegi jil sayin olip otiradi. Tamiri xem baska jer asti
organlari tiri kaladi. Kop jillik osimliklerdin osiu protsessinde tomengi japiraklari kartayadi xem
oledi. Japiragi tusetugin agashlardin guzde japiraklari kartayadi xem oledi.
Japiraklarda kartayiu protsessinde xlorofill, belok, nuklein kislotalari
mugdari azayadi,
fotosintez peseyedi, kletka ishindegi organlari jok bola baslaydi. Sonin menen bir uakitta
gidrolitikalik fermentlerdin aktivligi artadi. Organlarda kartayiu protsessi olardin tusiui menen
tamamlanadi. Japiraktin yamasa miyuenin tusiui aldinan baldaktin tubinen ajiratiu katlami payda
boladi. Ol kletka jiyindisi bolip, onda kletka diyuali xem kletkanin ortangi plastikasi eriydi. Bul
protsess kartayip atirgan japiraklardin payda etken etilen katnasinda boladi. Birkansha
osimliklerde kartayiu,auksin xem gibberellin tesirinde toktaydi. Abstsiz kislotasi xem etilen
kartayuidi tezletedi. Kartayiu mexanizmin nemis osimlikler fiziologi G.Molish uyrenip
tomendegi juumakka keledi, yagniy kartayiu, kop mugdardagi
azik zatlarinin reproduktiv
organga agip ketiui,netiyjesinde osimlik xelsirep oledi. Bul koz karastan xakiykatka jakin
ekenligingullerdi kesip taslangannan keyin olardin vegetatsiyasin dauam ete beretuginnan
biliuge boladi. Molinttin pikirinin duris ekenligin bir jillik, eki jillik xam kop jilllik
osimliklerdin (ferula, agava, bambuk) gullep miyuelegennen keyin tez arada olip kalatugininan
da biliuge boladi. Budan baska bir kansha osmliklerde kartayiu belgili fotoperiodtan da boladi.
V.O.Kazaryannin pikirinshe kartayiuprotsessi tamir menen japirak arasindagi asykesliktin
buziliuinan dep tusiniuge boladi. Tamirdin aktivliginin azayiui suu rejiminin buziliuina,
fotosintezge, belok sintezine xam baska da tirishilik iskerligine tasir etedi. Tamirdin osiuinin
paseyiuinen tsitokininnin jer ustingi organlarina jetkeriliui azayadi,
sogan baylanisli shakanin
apikal meristemasinin aktivligi paseyedi xam osimliktin kartayiuina sebep boladi.
Differentsirovka xam osmliktin osiui
Osimliklerdin xayuanatlardan ayirmashiligi sonda, ol
omir boyi osedi, jana tkan`, organ payda etedi. Meristemanin tirishilik etiui uzak uakitka shekem
boliniuin dauam etetugin initsial kletkalarga baylanisli. Apikal` (jokargi) meristema shakanin
xam tamirdin ushinda jaylaskan. Lateral` (kaptal) meristema xar bir shakada tamirdp uzinina
kletka katlamin payda etedi. Ogan daslepki lateral` meristemalar-prokabiy, peritsikl xam
ekilenshi kambiy fellogen kiredi. Jas buuin araliginda xam japiraklarda interkalyar (aralik)
meristemalar jaylasadi. Osimlik ziyanlansa ondagi meristema aktivlesip onnan taza tkan`, organ
xatteki tolik organizm kayta tiklenedi.
Shaka Morfogenezi
.
Morfogenezi yagniy osimliklerde
forma payda boliu kletkanin
(tsitogenez) genetikalik programmaslakan oz-ara saykeslengen osiu xam rauajlaniuina aytiladi.
Shakanin, japiraktin, bortiklerdin, gullerdin xam baskalardin tiykargi bolegi apikal`
meristemada payda boladi.
Shaka apeksi meristema kletkalarinan duzilegn bolip, olzinin ulkenligi, boliniui,
metabolizmi boyinsha tunika xam korpuska bolinedi. Tunika yamasa mantiya bir, eki yamasa
kop kletka katlami bolim, ol apeksti sirtinan kaplap turadi. Tunikanin sirtki kabatinan endermis
payda boladi. Tunikanin ishinde jaylaskan barlik kletkalar korpuska kiredi. Apekstin barlik