Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

prezentatsiya uakti dep ataladi. Uzak uakit titirkendiriu bolsa kletkaning titirkendiriushige 
sezgirligi tomenleydi. 
  3.Titirkendiriu mugdari nizami. Titirkendiriushi kushi  kushli bolgan sayin prezentatsiya uakta 
azayadi. 
   4. Titirkendiriu gradienti nizami. Titirkendiriu gradienti kansha jokari balsa organizm xam 
kletkaning reaktsiyasi artadi. Astelik penen artip bariushi titirkeniuge organizm az fiziologiyalik 
effekt korsetedi (beyimlesiu). 
  Solay etip, titirkendiriu tasirine kletkaning xam putkil organizmning reaktsiyasi ,titirkendiriu 
kushine oning uzakligina xam artip bariu gradientine karaydi . 
  Funktsionallik xareketshenglik dep belgili tezliktegi tasirge  tokimaning juuap reaktsiyasina 
aytiladi. Arnauli kletkalarda titirkeniuge sezgirlik juda jokari boladi. Ch.Darvin osimliklerdegi 
murtlar 0,00025 mg massadagi salmakka reaktsiya beretuginin,0,0001 mg ammoniy nitratka 
rosyanka tuklerining tubinen kayrilip juuap beretuginin korsetken. Degen menen osimliklerding 
funktsionallik xareketshengligi xayuanatlarga karaganda adeuir tomen darejede boladi. Tek gana 
mimozada, shibin-shirkey uslaushi osimliklerde potentsiyaltasir (P.T.) tomen darejeli 
xayuanlarga jakinlaydi.Tez ozgeretugin adekvat titirkendiriushiler osimliklerge juda siyrek tasir 
etkenlikten ozgeshe boladi. Xaua rayina, sutkalik ozgerislerge, mausim ozgerislerine baylanisli 
jasau jagdaylari astelik penen ozgeredi xam sogan karay osimliklerde titirkeniushige juuap 
reaktsiyasi bolgan funktsionallik xareket aste boladi. 
       
Osimlikler organizmindegi xer kiyli fiziologiyalik, morfogenetikalik xem kozgaliu 
protsessleri regulyatsiya xem integratsiya sistemalarin tamiynleydi. Regulyatsiyanin kletka 
ishindegi darejesi bir-biri menen baylaniskan fermentlerdin aktivlik, genetikalik xem 
membrenalik regulyatsiya sistemalarin birlestiredi (tkan aralik, organ aralik) dareje-tropikalik, 
gormonallik xem elektrofiziologiyalik sistemalar darejesinde boladi. bul sistemalardi bir-biri 
menen baylaniskan bolip, kletka ishinin regulyatsiyalik sistemasi arkali tasir etedi. 
Fitogarmonlar-auksin, sitokilin, gibberellinler, abstsizinler, etilen osimliklerdegi regulyatsiyanin 
tiykargi sistemalarinan esaplanadi. Organizm darejedegi bir putinlik dominantlik oraylardin xam  
oraylik baskariu elementlerinin oz-ara tasirinen kelip shigadi.En axmiyetli regulyatorlik 
konturlarga foto- xemo-xam mexano retseptorlar jatadi.Olarga kizil xam uzin kizil nur –
fitoxromda kiredi. 
        Osimliktin  osiuin  tertipke  saliushi  zatlar  emeliy  jumista  otken  XX  esirdin  40-jillarinda 
kollanila baslandi. Onin auil-xojaligindagi roli jil-jildan artip barmakta. Esirese olar 
miyueshilikte xem biyday jetistiriude kollanilmakta. Olardan alinatugin ekonomikalik 
payda,fiziologiyalik aktiv zatlardi tabiu ,olardi uyreniude jumsalgan shiginnan kop merte 
artpakta. Ayirim sintetikalik birikpeler osimliklerge IUK ke uksagan tesir jasaydi, birak olar jude 
tomen kontsentratsiyada tesir etip uzak uakit buzilmastan saklanadi. Bul zatlar indol-fenol 
birikpelerine xem naftilakil karbon kislotalarina tiyisli boladi. 
Bul sintetikalik osiudi tertipke saliushi zatlar xem turli kollaniuga iye boladi : 
1. Kelemshenin tamirlasiuin tezlestiriushiler.Jude kiynlik penen tutip keletugin miyue xem 
togay porodalarinin kelemshelerine isleu beriuide IMK xem 1-NUK kollaniladi. 
2. Partenokarpik(tuximsiz) miyuelerdi aliuda miyue payda boliudi tezletpeude sintetikasin 
auksinler kollaniladi. Olar pomidor,kiyar xem baska eginlerdin gullerine sebiledi ,netiyjesinde 
atalanbagan miyuelerpayda boladi. Bul usil teplitsalarda ken kollaniladi. 
3. Miyuelerdi jiynauda olardin tusiuin azaytiuda 1-NUK yamasa2,4-D kollaniladi. 
Alma,almurt  xem baska miyuelerdin shakalarin olardi jiynap aliudan aldin isleuberse onimnin  
shigini azayadi xemde olardin uzak uakit buzilmay saklaniuin temiynleydi. 
4. Xaram shoplerdi jok etiude 2,4 D xem baskada xlorfenoksi kislotalar isletiledi.  
olar gektarina 0,6 -1,5 kg nan ken japirakli biyday,sali,mekke  xem baska eginler arasindagi 
xaram shopge kapsi isletiledi. 
Gibberellinler 
Fusazium zamoriginan alingan gibberelln kislotasi emeliy islerde kolaniladi: 

---

Olar: 1. Tuximsiz (kishmish) juzimlerdin onimdarligin arttiriu da kollaniladi .  Kishmish 
sorti edette mayda  juzim jemisinen bolganliktan onin jemislerinin karamin ulkeytiu maksetinde 
sebiledi. 
2. Osimliklerdi uykidan oyatiuda kollaniladi. Gibberill kislotasi (1-2gr/ l) eritpesi xem 
tiomochevina(20mg/l) jana kazip  alingan kartofel` tuypegine sebildi xem kozshelerdin tez osiuin 
temiynleydi. Bul usil Ozbekstannin Surxander`ya xem Kashkader`ya ualayatlarinda jilina 
kartofel`den eki ret onim aliu ushin kollaniladi. 
Reterdantla
r Paxaldin uzayip ketiuin toktatuida kollanilatugin sintetikalik zatlardi 
retardantlar dep ataydi Olardin tesir etiu mexnizmi osimlikte gibberilin sintezin peseytiu menen 
boladi. Retardant sipatinda xlorxolinxlor(xxx, tur) olar xem t. b kollaniladi. 
Retardantlar kobinshe biydaylardi jigilip kaliudan saklau ushin ,ovosh eginleri xem baskada 
eginlerdin boyinin osip ketip paxalinin jigilip kaliuinan saklau ushin kollaniladi. 
Miyue agashlarin alar menen isley beriu jas osimliklerdin tez miyueleuin  temiynlep,miyuesi 
piser aldinda kollaniu,miyuenin zureetinin togiliuin boldirmaydi. 
Etilen 
Etilen kok miyuelerdi satidan aldin tez pisiui ushin kollaniladi. Etilennen baska etrel 
miyuelerdin tez pisiuin temiynlep, miyueni mashinada birden terip aliuga imkaniyat tuugizadi. 
Etrel
 molekulasi kishkil eritpede turakli boladi,birak kletka ishine kirgennen keyin xelsiz 
ishki ortalikta tarkalip odan etilen ajiralip shigadi. Kiyar, palaukabak,askabak xem baskalardi 
etrel menen isleu beriu,olarda apalik gullerdin sanin asirip,xasildin kobeyiuin temiynleydi. 
      Ontogenez 
uaktinda 
osimlik 
organizmi 
birkansha 
etaplardi 
otedi: 
Embrionallik,yuvenillik(jaslik) ,erjetkenlik xem kobeyiu,kartayiu xem oliu. Bul etaplardin xer 
biri osiu xem rauajlaniu izbe-iz fazalarina iye boladi. Organlardin  baslamasi apikal` 
meristemamada boladi. Tkanlardin keliplesiui initsial kletkanin payda boliuinan baslanadi. Osiu 
ozgesheligi xem morfogenez kletkanin soziliuina xem boliniuine baylanisli. Osimliktin 
regeneratsiyasinin aktiv boliui onin bir jerde turakli tirishiligine baylanisli. Osimliktin normal 
tirishiliginde kandaymorfogenez protsessi bolsa, regeneratsiya mexanizmi sonday taklette boladi.  
Osimliktin osiuinle periodlilik ajiraladi. Kolaysiz uakitlari osimlik mejburiy tinishlikka otedi.  
Morfogenezge, regeneratsiyaga,osimliktin osiu xem rauajlaniuina tesir etetugin tiykargi 
endogen faktorga fitogarmonlar kiredi. Sogan baylanisli olar diykanshilikta kennnen kollaniladi.        
 
Osimlik organizminin osiuinin ozine tan kasiyetleri 
   
Jabik tuximli osimliklerde zigota shan tutikshelerindegi spermanin ( erkek gemetofishtin) 
zarodish kaltasindagi urgashi gometofit pnen kosiliuinan payda boladi. 
Zarodish kaltasinda ekinshi spermiyanin, zarodish kaltasindagi ekinshi(diploid) yadroli 
oraylik kletka menen kosiladi xem keleshekte azat endosperma payda boladi. Buni birinshi ret 
S.G. Navashin uyrenip  oni kos ataliu dep atagan. Zarodish kaltasi imtegument penen  
(lat.integumentum- kaplama) oralgan bolip nutselluste jaylaskan. Nutsellus zarodishtin azigi 
retinde jumsaladi,ayirim jagdayda ol zapas tkan`-perispermaga aylanadi. 
Meyek kletkasi zarodish kaltasinda polyarlaskan turinde jaylasadi xem shan kiretugin 
tertipke mikropshege jene tubi-xalazaga ajiraladi. Olardin duzilisi bir-birinen ajiraladi. 
Zarodishtin rauajlaniu deuirinde bir kansha izbe-iz rauajlaniu fazalarin koriuge boladi: 
proembrio,globulyar, jurekke uksas formada xem torpedoga uksas jenede jetiliu. 
Zigota atalangannan keiyn bir kansha uakit (bir neshe saatan, bir neshe kunge shekem) tinish 
jatadi(latent xalda) .Usi uakitlari onda RNK sintezi artadi karami ulkeyedi. Zarodishtin kaltadagi 
oraylik kletkanin triploid yadrosi boliniude birinshi baslaydi. Endospermanin rauajlaniui ushin 
IUK xem tsitokinin*kerek . Olar nutsellustan keledi.  
Zigota birinshi boliniuden baslap mikropilege karagan kletka ulken korinedi. Ol keyingi 
boliniulerde bir yadroli kletkalarda jipshesin payda etedi. Oni suspenzor dep ataydi. 
Suspenzordin bir kansha funktsiyasi belgili boladi: 1. Ol uzaygan sayin rauajlanip atirgan 
zarodishti endosperma tkanina karay iyteredi. 2. Gaustoriya xizmetin atkaradi yagniy nutsellus 
xem integumentten zatlardi salip zarodishka beredi. 3. Fitogarmonlarda sintezleydi. Meyek 

---