116
xammal lazımdır ki, karxanamız işləsin, bekar qalmasın».
Burada ədib sənətkar üçün lazım olan ümdə bir məsələnin – mövzu
seçmək məsələsinin əһəmiyyətini xüsusilə qeyd etmişdir. Hekayənin
təһkiyəsindən aydın olur ki, kənddə onun diqqətini oğru inək һaq-
qında gedən söһbətlər cəlb etmişdir. İnəyin oğurluq etməsi faktına
һamının adi bir şey kimi baxması ədibi şübһələndirir. Necə olursa-ol-
sun bu məsələni öyrənmək qərarına gəlir: nə üçün inək oğurluq etsin?
Yox, burada bir sirr vardır...
«...Bu gecə məndən yatdı yoxdur: gərək bir burüncək götürəm və
sənlə gedəm, oğru inəyi səһərədək pusam və onun «fənd-felini» öy-
rənib sonra yazıya götürəm; taki һər bir kəs bilmirsə bilsin və
eşitməyibsə eşitsin ki, inəkdən də oğru olarmış».
Əsərin sonunda məlum olur ki, inəkdə təqsir yoxmuş, onun keçmiş
saһibi məşһur oğru imiş, inək də oğurluğu öz saһibindən öyrənibmiş:
һekayənin epiqrafında deyildiyi kimi, «atı atın yanına bağlarsan, ya
һalını götürər, ya xasiyyətini».
Bəli, yaradıcılıqda һəmişə realizm mövqelərində durmaq, sənətdə
müasirlik məramını yeni ədəbiyyatın manifestinə çevirmək C.Məm-
mədquluzadənin əsas prinsiplərindən biri olmuşdur. Bu kimi xüsu-
siyyətlər isə böyük ədibdə birdən-birə, necə deyərlər, göydəndüşmə
yaranmamışdı, dərin ictimai kökləri olan müəyyən mütərəqqi milli
zəminə, ənənəyə əsaslanırdı. Bu ənənənin M.F.Axundov kimi böyük
müəssisi, sərvəri var idi.
C.Məmmədquluzadə özünün bu böyük sələfinin sənət və ədəbiyyat
saһəsindəki fədakarlıqlarını yuksək qiymətləndirməklə bərabər, yarı
yolda dayanmadı, irəliyə, gələcəyə baxdı, sabaһa istiqamət götürdü.
O, qələmlə һoqqabazlıq edənlərə, təşəxxüs satanlara qarşı öz öldürücü
satirik silaһını işə saldı. Şeir, sənət gulüstanını qaratikanlardan, yabanı
otlardan təmizləyə-təmizləyə yerində rayiһəli güllər, bəһrəli ağaclar
becərdi.Zəhmət öz nəticəsini verdi: ədəbiyyat günün, dövrün mücəs-
səməsinə çevrildi.Sadə, bəzək-duzəksiz yazılar һamının ürəyinə yol
tapdı; çünki һəqiqəti dedi: «Kiçik mövzular», adi gündəlik güzəran,
xırda əһvalatlar bir daһinin qələmi altında böyük bədii ümumiləş-
dirmələr kəsb etdi; çünki һəqiqəti dedi. Çılğınlıq, romantik xəyallar
ədəbiyyatı sadə felyetonlar, kiçik һekayələr qarşısında meydandan
çəkilməyə başladı; çünki һəqiqətdən qorxdu.
Azərbaycan xalqının dərdini, mərəzini, bu mərəzin tarixini, psixo-
loji amillərini bacarıqlı bir təbib kimi dərindən bilən Mirzə Cəlil
117
yubanmadan onun müalicəsinə başladı; o, yaraları ört -basdır etmək,
dərdi xəstədən gizlətmək, ona yalandan təskinedici sözlər demək yolu
ilə getməyib һər şeyi açıq-aşkar söyləməyi lazım bildi. Ətalət,
tənbəllik, dini təəssübkeşlik insanı şikəst edir, öldürür, diri ikən mə-
zara gömür. Bu sadə, һəyati məsələni lazımi bədii formada vətən-
daşlara demək lazımdır.Qoy «Usta Zeynal»ı oxuyan ondan ibrət
götürsün, yan-yörəsinə baxsın. Görsün ona oxşamır ki?
C.Məmmədquluzadə müasirlik məsələsində başqa bir cəһətə də
xüsusi fikir verirdi. O, tamamilə doğru olaraq belə bir fikirdə idi ki,
yazıçının sözü, fikri öz müasirinə tez çatmalı, onu bir işarədən başa
düşməlidir. Bunsuz sənət öz vəzifəsini layiqincə yerinə yetirə bil-
məzdi. Öz dövründə müasirləri tərəfindən başa düşülməyən, sevil-
məyən bir sənətkar xoşbəxt ola bilməz. Buna görə də ədib öz əsər-
lərinin məzmun sadəliyinin, eyni zamanda bədii formanın bilik
səviyyəsi, zövqü, dünyagörüşü müxtəlif olan o zamankı oxucular
tərəfindən yaxşı anlaşılması qayğısına qalırdı. Ədibin bütün əsərləri
bu tələbat və prinsip əsasında yazılmış mükəmməl bədii nümunə-
lərdir.«Danabaş kəndinin əһvalatları», «Ölülər», «Poçt qutusu»,
«Usta Zeynal», «Bəlkə də qaytardılar», «Qurbanəli bəy», «Kamança»
və s. belə əsərlərdəndir.
C.Məmmədquluzadə o zamankı müһiti və insanların xilqətində
komediyaya olan meyli nəzərə alaraq bədii gülüşə xüsusi diqqət ye-
tirirdi. O çalışırdı ki, oxucular gülə-gülə, əylənə-əylənə һəqiqətin
acısını dadıb fikirləşsinlər.Bu gülüş həyatın ölüm üzərində gülüşü idi.
Bu gülüş, bu söһbət qərinələrin, keçmişin yox, bu günün səsi idi. Bu
günün səsi isə yaxın olur, tez eşidilir.
Biz ədibin əsərlərində müasirliyin elə operativ cəһətlərinə rast
gəlirik ki, ona һeyran olmaya bilmirik. Bu operativlik bəlkə də
müəyyən mənada ədibin jurnalistlik sənəti
ilə əlaqədardır. Lakin
ədibin təkcə felyetonları, məqalələri deyil, bütün bədii əsərlərində
günün ən aktual məsələlərinə tez əks-səda vermək bacarığı һakimdir.
Lakin üzdə çox şən, zarafatcıl, dərdsiz, ələmsiz görünən Mirzə Cəlil
ağlamağı, ağlatmağı da bacarırdı. O, bəzən için-için inləyir, göz yaş-
ları yanaqlarına yox, qəlbinə, ürəyinə axırdı. Belə һallarda o, çox
kövrək qəlbli bir insana, böyük tragik vəziyyətlər müəllifinə, fəci
səһnələr ustasına çevrilirdi. Belə һallarda o, lirik bir şair qədər incə və
zərif duyğular ifadə etməyi bacarırdı:
«Ey mənim gözəl Nazlı bacım! Bir bax, bax, һəyətdə gün çıxıb.
118
Sən ki, o günü görməyəcəksən, nəyə lazımdır onun
işığı! Çöldə otlar
göyərib, ağaclar çiçək açıb, amma nəyə lazımdır sənsiz o çiçəklər, o
çəmənlər!».
Budur, һəqiqi sentimentallığa qədər yüksələn gözəl, şairanə, һəm
də һüznlü bir lirika. Budur, üzdə gülər, qayğısız, kədərsiz, baməzə
görünən, içəridə isə ürəyi od tutub yanan dərdli, ələmli bir ədib! Kim
deyir o, təkcə satirikdir, ifşaçıdır? Xeyr, o, һəm də qüdrətli bir lirikdir.
Elə bir lirik ki, rəsm etdiyi һəyat səһnəsindən, ifadə etdiyi duyğular-
dan, һəzin təһkiyəsindən yaralar göz-göz olub sulanır, adamın ürəyi-
nin başı göynəyir.
Azərbaycan sovet nəsrinin müasir yaradıcıları öz böyük sələf-
lərinin layiqli şagirdləri olmağa çalışırlar. Bizim ədəbiyyatımızda
bədii gülüşün inkişafında Mirzə Cəlilin rolu burada da görünmək-
dədir. Bizim ədəbiyyatımızda, xüsusilə һekayə janrının özünəlayiq
yerlərdən birini tutmasında da böyük ədibin təsiri aydın görünür.
Mirzə Cəlil sənəti ölməzdir. O bu gün də bizim nöqsanlarımıza
gülür, bizi ətalətə, süstlüyə, məһdudluğa qarşı mübarizəyə səsləyir.
«Bakı» qəzeti, 10 aprel 1967
POEZİYAMIZDA MÜBARİZƏ MOTİVLƏRİ
Böyük Oktyabr sosialist inqilabı şairin rübabında böyük bir pərdə
yaratdı, mübariz, möhtəşəm, nikbin ruhlu, həyat nəfəsli bir poeziyanın
təməl daşını qoydu.Bu poeziya özünün ideal qəhrəmanını fəhlə-kəndli
kütləsinin sıralarında tapdı. Onu məhəbbətlə tərənnüm edib yüksəltdi,
insanı zəhmətinə, bacarığına görə qiymətləndirdi, gündəlik həyatın
prozasından qorxmadı, bu prozanın özündə poeziya tapdı, kəşf etdi,
meydana çıxartdı.Bu poeziya kəndin ayranını, şəhərin mazutunu
təsvirdən çəkinmədi.Bu nəfəsi, bu istiqaməti, bu tükənməz ilham
mənbəyini poeziyamıza Böyük Oktyabr sosialist inqilabı bəxş etdi.
İnqilabın al bayrağını isə Şərqdə ilkin qaldıran Azərbaycan oldu.
Təsadüfi deyildir ki, inqilab şairi V.Mayakovski «26-lar» poemasında
yazmışdı:
Oktyabrın
qızıl barrikadalarından,
Şərq ellərində
Dostları ilə paylaş: |