Microsoft Word Cografi Eko cavab az imtahan doc
Yüklə 308,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
çox duzlar və turşular havaya qalxır,şəhərə və onun ətrafına yayılır.Belə hallarda yaşıllıqlar məhv olur,meşələrin yarpağı tökülür,dənizlər paslanır,qranit daşlar belə eroziyaya uğrayır.
11) XIX əsrdə elmi ideyalarda ekoloji meyllərin yaranması XIX əsrə qədər nəinki bütün kontinentlər, onların hissələri də kəşf edilmişdir. Bununla belə regionlara ekoloji ekspedisiyalar təşkil edilirdi. Onların tərəfindən torpaq, bitki, heyvanat aləmi ilə yanaşı insanlar haqqında da qiymətli məlumatlar toplanırdı.Toplanan materiallar materialist dünya görünüşü zənginləşdirirdi. Təbiətşünaslığın ümumi inkişafında aşağıda adları göstərilən alimlər, onların ideyaları mühüm yer tuturdu. - D.Mendeleyevin elementlərinin dövrü qanunu və dövri sisteminə dair tədqiqatları mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. - V.Vernadskinin tədqiqatları biosferə həsr edilməklə geokimya və biokimya elmlərinin, eləcə də radioekologiyanın əsaslarını yaratdı. Bütünlüklə V.Vernadski tərəfindən biosfer haqqında təliminin yaradılması ekologiya elminin formalaşmasına təsir göstərmiş, insanın təbiətə təsiri barədə yeni ideyaların irəli sürülməsinə səbəb olmuşdur. - Ç.Darvinin təbiətşünaslıqda inqilabi əhəmiyyət kəsb edən kəşflər müasir dövrdə də əhəmiyyət kəsb edir. - K.Marks və F.Engelsin «Təbiətin dialektikası» əsəri daha əhəmiyyətlidir. Ə sərlə bağlı yazılarda həmin dövrdə üç böyük kəşfin olduğu göstərilir: Hüceyrə nəzəriyyəsi; Enerjinin itməməsi və çevrilməsi; Darvinizm. - V.Dokuçayev tərəfindən torpaqların endogen və ekzogen proseslər nəticəsində əmələ gəlməsinin təhlili və torpağın təbii kompleks kimi qiymətləndirilməsi təbii sistemlər haqqındakı bilikləri zənginləşdirmişdir. - A. Voyeykov qlobal iqlim proseslərini öyrənməklə antropogen iqlimşünaslığın əsasını qoymuşdur. Azərbaycan alimləri H.Əliyev, B.Budaqov, Ə.Əyyubov, Ş.Xəlilov və b. coğrafi ekologiya elminin formalaşmasına səy göstərmişlər. 12) XX əsrin əvvəllərində ekoloji meyllərin yaranması XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq sənayeləşmənin və urbanizasiyanın yüksəlişi dövründə ekoloji biliklərin formalaşması və ətraf mühitin mühafizəsinə dair elmlərin yeni mərhələsi dövrü yarandı. Həmin dövrü təbiət-cəmiyyət münasibətləri sisteminin formalaşdığı mərhələ də adlandırırlar. Coğrafiya və ekologiya da həmin elmi biliklər sırasına daxil edilir. dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində ictimai istehsal genilənməklə nəinki təbiətdən istifadə, eyni zamanda texniki, texnoloji proseslər genişlənməyə başladı. Kimyalaşdırma proseslərinə xüsusi yer verilirdi. Beləliklə elmlərin inkişafında inteqrasiya inkişaf etməyə başlamışdır. Tədricən geokimya, biokimya, biofizika, paleokimya, paleocoğrafiya və s. kimi elm sahələrinin yaranması kapitalizm dövrünün inkişafı ilə əlaqədar idi. Yerin və eləcə də biosferin təbii resurslarına tələbatın artması da göstərilən sahənin inkişafı ilə əlaqədar olmuşdur. Məsələn, yer kürəsində kimyəvi elementlərin tərkibi və yayılma qanunauyğunluqlarından bəhs edən geokimyəvi yaranmışdır. Həmin sahənin funksiyası dağ süxurlarında, sularda, orqanizmlərdə, atmosferdə kimyəvi elementlərin miqdarını və yayılmasını öyrənməkdən ibarə olmuşdur. Göstərilənlər kimyəvi, fiziki, fiziki-kimyəvi metodlar vasitəsilə həyata keçirilirdi. Geokimyəvi proseslərin Yerin-biosferin bütün komponentlərində tədqiq edilməsi coğrafi yanaşmaya ehtiyac yaradırdı. Həmin məsələlərin konkret ifadəsi landşaftın geokimyası elmini formalaşdırdı. Beləliklə kimya elmi ilə coğrafiya elmi arasında inteqrasiya yarandı. Təsadüfi deyildir ki, həmin proseslər bir qədər sonra ekologiya elminin diferensasiya və inteqrasiyasına səbəb olmuşdur. 13) Ekologiyaya dair elmi məktəblərin meydana gəlməsi XIX əsrin axırı – XX əsrin əvvəllərində təbiətşünaslığın inkişafı təbiət-insan münasibətləri insan ekologiyasına dair yeni ideyalar formalaşdırdı və «insan coğrafiyası», «antropocoğrafiya məktəbləri»ni yaratdı. Həmin elmi məktəblər milli mahiyyət kəsb edirdi. Onlar, bir qayda olaraq, insanın təbiətdən asılı olduğunu, təbiətə tədriclə uyğunlaşdıqlarını qeyd edirdilər. Ə hali artımı yüksəldikcə insanın coğrafi mühitə fəal uyğunlaşması dövrü başlayırdı. Alimlər qeyd edir ki, «coğrafi mühit» mədəniyyətin ən yüksək səviyyəsinin tərəfindən asılı olmayaraq insanı bu və ya digər işdə çalışmağa məcbur edir». Antropocoğrafiyaçılar təbiətin qanunlarını insan coğrafiyasına tətbiq edirdilər. nsanların məskunlaşmasının və həyatının bir sıra məsələlərini onlar «insanlıq içərisində mövcud olan yaşamaq uğrunda mübarizə» qanunu ilə bağlayırdılar. Antropocoğrafiyaçılar cəmiyyətin inkişafının həqiqi hərəkətverici qüvvəsini ancaq təbii şəraitlə qiymətləndirirdilər. Bir qayda olaraq cəmiyyətin inkişafını və cəmiyyətdə baş verən dəyişiklikləri əhalinin sıxlığı ilə də bağlayırdılar. 1917-ci ildə A.Qruber yazırdı ki, cəmiyyətin inkişafının tərəqqisi istehsalın inkişafında deyil, insan orqanizminin özündədir, beynin inkişafındadır.
Hələ XX əsrin əvvəllərində biologiyada coğrafiyalaşma, coğrafiyada biologiyalaşma meylləri genişlənirdi. Sonralar belə sistemləşmə ekoloji mahiyyətlərin açılmasına yaxşı təsir göstərirdi. Eyni zamanda ekologiya ilə biologiya və coğrafiya arasında inteqrasiya gedirdi. Artıq 1915-ci illərdə ekologiyaya dair elmi mərkəzlər fəaliyyət göstərməyə, ali məktəblərdə ekologiya fənni tədris edilməyə başlanmışdır. Yüklə 308,08 Kb. Dostları ilə paylaş:
|