45
FƏRDĐ MÜLKĐYYƏTĐN TARĐXĐ VƏ
ƏHƏMĐYYƏTĐ
Prof. Dr. Mehme t ÜNAL
Ankara Universiteti, Hüquq Fakültəsi,
Mülki Hüquq müəllimi
Adından açıqca anlaşıldığı kimi, bu çıxışın iki
mövzusu vardır. Bunlardan biri fərdi mülkiy-
yətin tarixi, digəri isə, bu mülkiyyətin əhəmiy-
yətidir.
I. FƏ RDĐ MÜLKĐYYƏT VƏ ONUN
TARĐXĐ
A. FƏRDĐ MÜLKĐYYƏT ANLAYIŞI
Bu məfhum, dövlət (kollektiv) mülkiyyətinin
əks mənasına gəlir və bu mənada istifadə olu-
nur.
Fərdi mülkiyyət, qısaca fərdə aid mülkiyyət de-
məkdir. “ Fərd” məfhumu, hər şeydən əvvəl
fiziki şəxsləri, yəni insanları ifadə edir. Ayrıca
xeyriyyə təşkilatları, şirkət və kooperativlər və
müxtəlif peşə ittifaqları vs. bu kimi özəl hüquq
şəxsləri də bu anlayış içərisinə daxil edilir.
Hətta dövlət və bələdiyyələr kim ümumi hüquq
sahəsinə aid olan hüquqi şəxslər belə vəziyyətə
görə fərdi mülkiyyət sahibi olabilirlər.
Bir qayda olaraq mülkiyyət haqqının mövzusu
əşyadır. Fərdi mülkiyyət, mülkiyyət mövzusu
əşya üzərində malikinə ən geniş səlahiyyət tə-
min edən bir əmlak haqqıdır. Mülkiyyət haqqı-
nın təmin etdiyi səlahiyyətlər, Roma Hüququn-
dan bəri edilən təsnifat və ilə, istifadə, fayda-
lanma və sərəncam səlahiyyətləridir. Onu da
vurğulamaq lazımdır ki, bir başa hakimiyyət
ifadəsi ilə nəzərdə tutulan malikin ona aid olan
əşya üzərində, heç kimin icazəsinə, təsdiqinə və
vasitəçilik etməsinə ehtiyac hiss etmədən bu
mənadakı hakimiyyətini sürdürə bilməsidir.
Icazəsinə, təsdiqinə və vasitəcilik etməsinə eh-
tiyac olmayan hüquqi varlıqlara dövlət, icra ha-
kimiyyəti, polis və digər təhlükəsizlik orqan-
ları, bələdiyyə vs. kimi üstün ictimai səlahiy-
yətlə təchiz edilmiş hüquqi təşkilatlar da daxil-
dir. Həmçinin, “hər kəsə qarşı irəli sürülmə”
xüsusiyyətindən də, malikin icazəsi, təsdiqi və
vasitəçiliyi olmadan heç kimin mülkyyət
predmetinə əl uzada bilməməsi, ondan faydala-
na bilməməsi başa düşülməkdədir. Digər bir
ifadə ilə, malikin xaricindəki hər kəs, malikin
FERDÎ (Ö ZEL) MÜLKĐYETĐN
TARĐHÇ ES Đ VE ÖNEMĐ
Prof. Dr. Mehme t ÜNAL
Ankara Üniversitesi, Hukuk Fakültesi
Medeni Hukuk Öğretim Üyesi
Başlıktan da açıkca anlaşıldığı üzere bu tebli-
ğin iki konusu bulunmaktadır. Birincisi ferdî
mülkiyetin tarihçesi, ikincisi bu mülkiyetin öne-
midir.
I. FERDÎ MÜLKĐYET VE TARĐHÇES Đ
A. FERDÎ MÜLKĐY ET KAVRAMI
Bu kavram kamu (sosyal) mülkiyetin karşıt kav-
ramı olarak kullanılmaktadır.
Ferdî mülkiyet, kısaca ferde ait mülkiyet de-
mektir. “ Fert” kavramı öncelikle gerçek kişi-
leri, yani insanları ifade etmektedir. Ayrıca
dernek, vakıf, şirket, kooperatif gibi özel hu-
kuk tüzel kişileri de bu kavrama dahil kabul
edilmektedir. Hatta devlet, belediyeler, il özel
idareleri, köyler gibi kamu hukuku tüzel kişi-
leri dahi duruma göre ferdî mülkiyet sahip ola-
bilmektedirler.
Kaideten mülkiyet hakkının konusunu eşya
oluşturur. Ferdо mülkiyet, sahibine konusu olan
eşya üzerinde en geniş ve herkese karşı der-
meyan edilebilen doğrudan doğruya hakimiyet
yetkisi bahşeder. Mülkiyet hakkının kapsamın-
da, Roma Hukukundan beri yapılan bir ayırım
ve ifade ile, kullanma, yararlanma ve tasarruf
yetkileri bulunmaktadır. Ayrıca belirtmek gere-
kir ki, doğrudan doğruya hakimiyet yetkisin-
den maksat malikin kendisine ait olan eşya
üzerinde, hiç kimsenin iznine, icazetine ve
aracılık etmesine ihtiyaç duymadan bu anlam-
daki hakimiyet yetkisini kullanmasıdır. Iznine,
icazetine ve aracılığına ihtiyaç duyulmayacak
hukuki varlıklar arasında devlet, vilayet, zabı-
ta, polis, emniyet, belediye, köy gibi kamu yet-
kisiyle donatılmış otorite ve hukuki varlıklar da
bulunmaktadır. Keza “herkese karşı derme-yan
edilebilme” özelliğinden de, malikin izni, ica-
zeti ve aracılığı olmadan hiç kimsenin mülk
konusu şeye el atamaması, ondan yararlanama-
ması anlaşılmaktadır. Aksine bir ifade ile mali-
kin dışındaki herkes, malikin mülk konusu eş-
yasından doğrudan doğruya yararlanmasına ve
“Mülki hüquq” beynəlx alq simpozium
46
mülkiyyət mövzusu əşyasından birbaşa fayda-
lanmasına və o şeyə aid sərancamlar verməsinə
mane olmamaq, yəni bu birbaşa münasibəti
pozmamaq öhdəliyi altındadır.
Bu ifadə də keçən “hər kəs” sözünə, digər fiziki
şəxslərlə birlikdə dövlət və onun kimi hegemon
gücü istifadə etmək səlahiyyəti olan şəxs və
təşkilatlar da daxildir. Malik, əşyası üzərindəki
birbaşa hakimiyətini pozan hər kəsə qarşı, məq-
sədə uyğunluq ölçüsü çərçivəsində onu dəf et-
mək üçün hər cür qüvvədən istifadə etmək, yə-
ni güc tətbiq etmək, oradan qova bilmək, əşya-
sını oğurlayanı qovalayıb onu zorla almaq hü-
quq və səlahiyyətinə sahibdir. Malikin bu
çərçivədə etmiş olduğu hərəkətlərindən mül-
kiyyət haqqını pozanlar bir zərərə məruz qalar-
larsa, güc tətbiq edən malik bu zərərdən mə-
suliyyət daşımaz. Beləcə, müasir sərbəst bazar
iqtisadiyyatı sisteminin mənimsəndiyi hüquq
sistemlərində mülkiyyət haqqı sayəsində, ma-
likə, bu mənada xüsusilə özəl hüquq şəxslərinə
çox güclü və böyük qorunma imkanı təmin
edilmişdir.
B. ŞƏXSI MÜLKIYYƏTIN TAR IXI
a. Ümumi olaraq
Ancaq bu açıqlanan mənadakı şəxsi mülkiyyət
anlayışı, insanlıq tarixində çox da asanlıqla qə-
bul edilməmişdir. Həmçinin bu mənadakı şəxsi
mülkiyyət anlayışı da sanıldığı qədər qədim ta-
rixə malik deyildir. Qərb dünyası, daha doğru-
su Avropa belə bir mülkiyyət anlayışına 1789
Fransız inqilabı ilə qovuşmuşdur. Islam aləmi
isə, Islam dininin nazil olmasıyla birliktə bu
mülkiyyət anlayışına sahip olmuşdur. Belə ki,
Islamda, bir kimsenin canı və malı başqalarına
haram qılınmıştır.
Ayrıca onu da nəzərə çatdıraq ki, şəxsi mülkiy-
yət öncə daşınar əşya, daha sonra daşınmaz
əşya üzərində qəbul edilmişdir. Başqa sözlə
şəxsi mülkiyyətin daşınar əşya üzərindəki qə-
bulu, əsasən daşınmaz əşya üzərindəki şəxsi
mülkiyyət anlayışının qəbul edilməsindən çox
daha qədimə tarixə malikdir. Bu, əşyanın ma-
hiyyəti, həyati əhəmiyyəti, iqtisadi dəyəri və
funksiyasından irəli gələn bir nəticədir.
Beləliklə, mülkiyyət haqqı insanlığın yaradılı-
şıyla birlikdə var olan bir haqq deyildir. Ümu-
miyyətlə mülkiyyət haqqı, xüsusilə də şəxsi
mülkiyyət, müəyyən bir tarixi prosesdən keçə-
rək meydana gəlmişdir. Bu mövzuda ədəbiy-
yatda iki nəzəriyyə mövcuddur. Bunlardan bi-
rincisi “ ibtidai ortaqçı” nəzəriyyə, ikincisi isə
“Təbiət” nəzəriyyəsidir.
o şeye ilişkin tasarrufta bulunmasına engel ol-
mamak, yani bu doğrudan ilişkiyi ihlal etme-
mek yükümü altında bulunmaktadır.
Bu ifade de geçen “herkes” sözcüğüne, diğer
gerçek kişilerin yanında devlet ve onun gibi
kamu gücünü kullanan kurum ve kişiler de
dahildir. Malik, eşyası üzerindeki doğrudan
doğruya hakimiyetini ihlal edenlere karşı,
onları defetmek için her türlü kuvvete başvur-
mak, zor kullanmak, darp etmek, oradan kova-
bilmek, eşyasını çalanı kovalayıp onu zorla al-
mak hak ve yetkisine sahiptir. Bu sırada ihlal
edenler bir zarara uğramışsa, zor kullanan ma-
lik o zarardan sorumlu değildir. Böylece çağ-
daş serbest piyasa ekonomisini benimsemiş ile-
ri hukuk sistemleri mülkiyet hakkı sayesinde,
malike, dolaysıyla ferde, devlet ve onun gibi
kamu otoritesi kullanan kurum ve kişiler kar-
şısında çok güçlü ve büyük korunma imkanı
sağlamışlardır.
B. FERDО MÜLKIY ETIN TAR IHÇ ESI
a. Genel olarak
Ancak bu açıklanan anlamdaki ferdо mülkiyete,
insanlık kolay erişmemiştir. Keza bu anlamdaki
ferdо mülkiyeti de sanıldığı kadar da eskilere
dayanmamaktadır. Batı dünyası, yani Avrupa
böyle bir mülkiyet anlayışına 1789 Fransız ihti-
lali ile kavuşmuştur. Islam alemi ise, Islam dini-
nin nazil olmasıyla birlikte bu mülkiyet anlayı-
şına sahip olmuştur. Zira Islamda, bir kimsenin
canı ve malı başkalarına haram kılınmıştır.
Ayrıca belirtmek gerekir ki, ferdо mülkiyet ön-
ce taşınır eşya, daha sonra da taşınmaz eşya
üzerinde gerçekleşmiştir. Başka bir ifade ile
ferdо mülkiyetin taşınır eşya üzerindeki gerçek-
leşmesi çok daha eskiye dayandığı halde, taşın-
maz eşya üzerindeki gerçekleşmesi ise çok da-
ha yenidir. Bu durum, eşyanın niteliği, hayati
önemi ve ekonomik değeriyle ilgili bir sonuç-
tur.
Mülkiyet hakkı insanlığın doğuşuyla birlikte
var olan bir hak değildir. Genel olarak mülki-
yet hakkı, özel olarak ferdо mülkiyet belli bir
tarihi süreçten geçerek ortaya çıkmıştır. Bu
konuda doktrinde iki görüş mevcuttur. Bunlar-
dan birincisi “ ilkel ortakcı” görüş, ikincisi
“ Doğal” görüştür.
Đlkel ortakcı mülkiyet görüşüne göre insanlık
tarihi mülkiyet yönünden vahşe t (savage ry),