Microsoft Word distant tehsil-movzu

60 

 

öyrənilir.  Pərakəndə  qiymət  indeksləri  əhalinin  həyat  səviyyəsinin  dəyişil-məsini  müşahidə  etmək  üçün 

mühüm  rola  malikdir.  Bu  məqsəd-lə  əsas  kimi  aqreqat  qiymətlər  indeksi  düsturundan  istifadə  edi-lir. 

Lakin təcrübədə bu indeks düsturundan istifadə olunması bir sıra çətinliklərlə rastlaşır. Belə ki, pərakəndə 

əmtəə dövriyyəsi-nin  bir  hissəsi dövlət və kooperativ ticarətində  baş  verir. Ticarə-tin  bu  sahələrində  ilk 

uçot kəmiyyət prinsipi üzrə  deyil, dəyər prinsipi  əsasında qurulmuşdur. Müxtəlif ticarət təşkilatları  mü-

əyyən  əmtəə  qrupları  üzrə  dövriyyəni  ancaq  dəyər  formasında  verırlər.  Belə  halda  qiymətlərin 

dəyişilməsi cari çəkilərlə har-monik qiymətlər indeksi vasitəsilə öyrənilə bilər: 

 

 

                                                ∑ p

1 

q

1 

 

                 

                 

 İ

p

 ═  ────── ; 

                                                      

1 

                                                      ∑ ──

 

p

1 

q

1

 

                                                  

             

i

p

 

     

 

     Harmonik qiymət indeksi aqreqat qiymət indeksinin fərdi indeks əsasında çevrilmiş forması olub, eyni 

iqtisadi  məzmuna  malikdir.  Satılmış  əmtəələrin  miqdarı  haqda  məlumat  olmadıq-da  bu  indeks 

düsturundan  istifadə  etmək  daha  əlverişlidir,  çün-ki,  ticarət  təşkilatları  əmtəə  dövriyyəsi  haqqında 

müntəzəm ola-raq aylıq, rüblük və  illik məlumat təqdim edir, eyni zamanda ayrı-ayrı əmtəə növləri üzrə 

qiymətlər haqqında statistika or-qanlarında məlumat mövcud olur. Cari dövrdə əmtəə dövriyyə-sini fərdi 

qiymət  indeksinə  böldükdə  əsas  dövrün  qiymətlərilə  cari  dövrdə  əmtəə  dövriyyəsi  alınır  ki,  bu  da 

qiymətlərin dəyi-şilməsini xarakterizə etməyə imkan verir. 

     Əhalinin  maddi  rifahının  yaxşılaşdırılmasını  xarakterizə  edən  mühüm  göstərici-  zəhmətkeşlərin  real 

əmək  haqqıdır.  Re-al  əmək  haqqının  dinamikasını  müəyyən  etmək  üçün  qiymətlər  indeksindən  istifadə 

edilir.  Lakin  bu  halda  təkcə  ümumi  pəra-kəndə  qiymətlər  indeksindən  istifadə  etmək  kifayət  deyildir, 

büdcə  tədqiqatı  məlumatı  əsasında  əhalinin  ayrı-ayrı  qrupları-nın  istehsalının  əmtəə  quruluşunu  nəzərə 

alan qiymətlər  indek-sini  hesablamaq tələb olunur. Bu indeksin  hesablanmasını tək-milləşdirərkən onun 

əhalinin ayrı-ayrı sosial qrupları üzrə nə-zərə alınmasını diqqətdən qaçırmaq olmaz.  

    Keyfiyyət  indeksləri  sistemində  istehsal  xərclərinin  dəyişil-məsini  xarakterizə  edən  məhsulun  maya 

dəyəri  indeksi  mühüm  yer  tutur.  Məhsulun  maya  dəyəri  indeksləri  müəssisələrin  təsər-rüfat 

fəaliyyətlərinin  nəticələrinin  xarakterizə  olunmasında  mü-hüm  əhəmiyyət  kəsb  edirlər.  İstehsala  çəkilən 

xərclərin dəyişil-məsi  müəssisələrin  mənfəətinin, əmtəələrin topdansatış qiymət-lərinin dəyişilməsinə  və 

nəticədə  əhalinin  maddi  rifahının  də-yişilməsinə  təsir  edən  mühüm  amillərdən  biridir.  Məhsulun  maya 

dəyəri  indekslərinin  iqtisadi  mənası  ondan  ibarətdir  ki,  onlar  məhsul  istehsalına  çəkilən  həqiqi  xərcləri 

normal  xərc-lərlə  müqayisə  etmək  yolu  ilə  müəssisələrin  təsərrüfat  fəaliyyə-tinin  nəticələrini  ifadə 

etməyə imkan verirlər. Müasir şəraitdə müəssisələrdə aparılan daxili uçot hər bir məhsul vahidinin ma-ya 

dəyərini  müəyyən etməyə,  maya dəyərinin səviyyəsini  və  dinamikasını  statistik öyrənməyə  imkan verir. 

Məhsulun  maya  dəyəri  indeksləri  qiymətlər  indeksinin  qurulma  prinsipinə  uy-ğun  həyata  keçirilir. 

Məhsulun maya dəyərinin aqreqat indeksi-nin düsturu aşağıdakı kimi yazılır:  

 

                                                   ∑ z

1 

q

1 

 

                                        İ

z

 ═  ────── ; 

                                                    ∑ z

0 

q

1

 

 

 

Burada    z

o 

və  z

1

-  əsas  və  hesabat  dövründə  məhsul  vahidinin  maya  dəyəri,  q

1

-  hesabat  dövründə  istehsal  edilmiş  məhsulun 

miqdarı. 

      Qiymətlər indeksində hesabat dövründə satılmış məhsulun miqdarı məhsulun maya dəyəri indeksində 

isə çəki kimi hesa-bat dövründə istehsal edilmiş məhsulun miqdarı götürülür. Bu indeks nəinki məhsulun 

maya dəyərinin neçə faiz azaldığını və  ya artdığını, eyni zamanda istehsala çəkilən xərclərin dəyişilməsi 

nəticəsində  müəssisələrin istehsal xərclərinə qənaətinin və  ya israfının mütləq məbləğini müəyyən etmə-

yə imkan verir. Müəssisələrin istehsal xərclərinin dəyişilməsi nəticəsində əldə etdikləri qənaətin və ya is-

rafın mütləq məbləğini müəyyən etmək üçün aqreqat maya dəyəri indeksi düsturunun sürətindən məxrə-

cini çıxmaq lazımdır, fərq mənfi ədəd alınarsa qənaəti, müsbət ədəd alınarsa israfın məbləğini göstərir. 

   Yuxarıda  qeyd  olunanlarla  bərabər  bu  indeksin  hesablanma-sında  bir  sıra  çətinliklərlə  rastlaşmalı 

oluruq. Pərakəndə qiymət indeksinə nisbətən məhsulun maya dəyəri indeksinin hesablan-masının mühüm 

xüsusiyyəti  onun  ciddi  məhsul  çeşidləri  əsa-sında  hesablanmasıdır.  Sənaye  məhsulları  istehsalının 

artması  və  onun  çeşidlərinin  sürətlə  dəyişməsi  məhsulun  maya  dəyəri  indeksinin  hesablanmasını  xeyli 

çətinləşdirir.  Məhsulun  maya  dəyəri  indeksi  plan  tapşırığı,  planın  yerinə  yetirilməsi  şəklində  hesablana 

bilər. Plan tapşırığı maya dəyəri indeksi aşağıdakı düsturla  

---