Microsoft Word distant tehsil-movzu

61 

 

                                                   ∑ z

pl 

q

pl 

 

                                        İ

z

 ═  ────── , 

                                                  ∑ z

o 

q

pl 

plan  tapşirığının  yerinə  yetirilməsini  xarakterizə  edən  maya  də-yəri  indeksi  isə  aşağıdakı  düsturla 

hesablanır. 

                                                   ∑ z

1 

q

1 

                                        İ

z

 ═  ────── ; 

                                                  ∑ z

pl 

q

pl 

 

Burada z

pl 

- istehsal olunan məhsulun maya dəyəri,                q

pl 

- plan üzrə istehsal ediləcək məhsulun miqdarıdır.  

    Plan  tapşırığının  yerinə  yetirilməsi  üzrə  məhsulun  maya  də-yəri  indeksinə  yalnız  ayrı-ayrı  məmulat 

üzrə  maya  dəyəri  pla-nının  yerinə  yetirilməsi  deyil,  həmçinin  plana  nisbətən  həqiqi  məmulat  çeşidində 

baş  vermiş  dəyişikliklərdə  təsir  göstərir.  Çe-şid  dəyişikliyinin  məhsulun  maya  dəyərinə  təsirini  aradan 

gö-türmək üçün bu indeksi plan çeşidləri əsasında hesablamaq məqsədəuyğundur. 

    Məhsulun aqreqat maya dəyəri indeksi ümumi indeksin əsas formasıdır. Aqreqat maya dəyəri indeksi 

fərdi  maya  dəyəri  in-deksi  əsasında  orta  maya  dəyəri  indeksinə  çevrilə  bilər.  Hesabi  orta  maya  dəyəri 

indeksinin düstııru aşağıdakı kimidir:  

                 

 

                                                   ∑ i

z  

z

o 

q

1 

  

                                        İ

z

 ═  ────── ; 

                                                    ∑ z

o

 q

1 

  

 

harmonik orta maya dəyəri indeksinin düsturu isə belə ifadə olunur:    

                                                     ∑

 

z

1 

q

1

 

 

                 

                      

 İ

z 

 ═  ────── ; 

                                                          

1 

                                                          ∑ ──

 

z

1 

q

1

 

                                                    

                

i

z

 

 

    

Təcrübədə  məhsulun  aqreqat  maya  dəyəri  indeksi  ilə  bərabər  harmonik  orta  maya  dəyəri  indeksinin 

düsturundan  da  istifadə  edilir.  Orta  maya  dəyəri  indekslərinin  nəticələri  aqreqat  indek-sinin  nəticəsinin 

eynidir, çünki orta indekslər aqreqat indeksi-nin çevrilmiş formasıdır.      

    Statistikada  hesablanan  mühüm  keyfiyyət  indekslərindən  biri  əmək  məhsuldarlığı  indeksidir.  Əmək 

məhsuldarlığının  səviy-yəsi  məhsulun  həcminin  onun  istehsalına  sərf  edilmiş  əmək  məsrəflərinə  nisbəti 

kimi müəyyən edilir.  

   Ərazi indekslərinin xüsusiyyətləri. Bir obyektin məlumatının digər obyektin məlumatı ilə (məsələn, bir 

müəssisənin  məluma-tının  digər  uyğun  müəssisənin  məlumatı  ilə,  bir  rayonun,  ölkə-nin  məlumatlarının 

digər rayon və ölkələrin məlumatları ilə müqayisəsi) müqayisəsi nəticəsində alınan nisbi göstəricilər ərazi 

indeksi  adlanır.  Bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  müəssisə-lərin  və  rayonların  müstəqilliyinin  əhəmiyyətli 

dərəcədə  artma-sı  ilə  əlaqədar  olaraq  ərazi  indekslərinin  hesablanması  daha  mühüm  əhəmiyyət  kəsb 

etməyə  başlamışdır.  Sosial-iqtisadi  ha-disələrin  məkanda  müqayisəsi  mühüm  problemə  çevrilmişdir. 

Hazırda bir çox göstəricilərin ayrı-ayrı rayonlar üzrə hesablan-ması, onların məkanda müqayisə olunması 

zəruriliyini tələb edir. Göstəricilərin beynəlxalq miqyasda müqayisə edilməsi mühüm məsələlərdən birinə 

çevrilmişdir.  

     Ərazi  indekslərinin  hesablanmasında  çəkilərin  seçilməsi  mühüm  məsələdir.  Çəkilərin  seçilməsi 

tədqiqat  qarşısında  du-ran  məqsəd  və  vəzifədən  asılı  olaraq  həll  edilməlidir.  Statisti-kanın  təcrübəsində 

qəbul  edilmişdir  ki,  I  əlamətlər  indeksləş-dirilərkən  müqayisə  üçün  əsas  götürülən  obyektin  məlumatı 

(əsas  çəki),  II  əlamətlər  indeksləşdirilərkən  isə  təhlil  edilən  ob-yektin  məlumatı  (cari  çəki)  çəki  kimi 

götürülə  bilər.  Ərazi  in-deksləri  belə  hesablandıqda,  indeks  sistemləri  təşkil  oluna  bi-lər,  bunun  da 

nəticəsində  göstəricilərin  ümumi  dəyişilməsində  amillərin  rolunu  müəyyənləşdirmək  mümkün  olar. 

Nəzərə  al-maq  lazımdır  ki,  ərazi  indekslərində  müxtəlif  quruluşa  malik  olan  hadisələr  müqayisə  edilir, 

ona  görə  quruluş  müxtəlifliyinə  malik  olan  hadisələrin  çəkilərini  müəyyən  dərəcədə  neytrallaş-dırmaq 

lazımdır.  Bununla  əlaqədar  olaraq  ərazi  indekslərini  ay-rı-ayrı  rayonların,  sahələrin  quruluşu  əsasında 

müəyyənləşdi-rilən  standart  çəkilər  əsasında  hesablamaq  məqsədəuyğundur.  Ərazı  indekslərinin 

hesablanmasını iki rayonun və ölkənin dənli bitkilərinin məhsuldarlığı məlumatları əsasında izah edək.  

 

Cədvəl 5.18. Dənli bitkilərin məhsuldarlığı və əkin sahəsinin quruluşu. 

Dənli bitkilər 

I rayon 

II rayon 

respublika üzrə 

orta məhsuldarliq 

sentner 

əkin sahəsinin 

quruluşu 

orta məhsuldarliq 

sentner 

əkin sahəsinin 

quruluşu 

orta məhsuldarliq 

sentner 

əkin sahəsinin 

quruluşu 

---