Microsoft Word distant tehsil-movzu

62 

 

A 

Y

1 

Ə

1 

Y

2 

Ə

2 

Y

r 

Ə

r 

Yazlıq buğda 

13,5 

15 

11,0 

17 

12,0 

11 

Payızlıq buğda 

26,0 

75 

22,0 

72 

25,0 

70 

Qarğı-dalı 

35,0 

10 

32,0 

11 

33,0 

19 

Yekun 

23,83 

100 

21,66 

100 

23,33 

100 

   

 

 I rayonun əkin sahəsinin quruluşunu çəki kimi qəbul edərək II rayona nisbətən I rayonun məhsuldarlıq indeksi: 

  

 

              ∑ Y

1 

Ə

1 

    

13,5 · 15 + 26 · 75 + 35 · 10

      

2502,5

   

     

İ

y

 ═  ────── = ───────────────── =  ──── = 1,172 ( 117,2 %.) 

              ∑ Y

2 

Ə

1 

      

11 · 15 + 22 · 75 + 32 · 10

         

2135

  

  

 

 Ölkənin əkin sahəsinin quruluşunu çəki götürdükdə II rayona nisbətən I rayonun məhsuldarlıq indeksi: 

 

                 ∑ Y

1 

Ə

r 

    

13,5 · 11 + 26 · 70 + 35 · 19      2633,5

    

        

İ

y

 ═  ────── = ──────────────── =  ──── = 1,161 (116,1 %.)                                           

                 ∑ Y

2 

Ə

r 

      

11 · 11 + 22 · 70 + 32 · 19        2269

   

 

 

    Beləlikə,  I  rayonun  əkin  sahələrinin  quruluşunu  çəki  götür-dükdə  II  rayona  nisbətən  I  rayonda 

məhsuldarlıq  17,2  faiz,  öl-kənin  əkin  sahəsinin  quruluşunu  çəki  götürdükdə  isə  məhsul-darlıq  16,1  faiz 

çox  olmuşdur.  Buradan  aydındır  ki,  respubli-kanın  əkin  sahəsinin  quruluşu  II  rayona  nisbətən  I  rayon 

üçün daha əlverişlidir. 

    Bəzən  ikinci  əlamətlərin  indekslərində  müqayisə  edilən  ob-yektlərin  birinci  əlamətlərinin  məbləği 

əsasında  çəkidən  istifa-də  edilməsi  məqsədəuyğun  hesab  olunur.  Məsələn,  məhsuldar-lıq  indekslərində 

müqayisə edilən iki rayonun əkin sahəsinin cəmi çəki götürülə bilər. Fiziki həcm indekslərində məhsulun 

həcmini (birinci əlamət kimi) müqayisə edilən obyektlərin orta qiymətlərini çəki götürməklə  xarakterizə 

etmək mümkündür. Bir sıra hallarda çəki kimi bütün məcmu üzrə orta göstəricidən istifadə edilməsi təklif 

olunur.  Bəzən  çəki  kimi  iqtisadi  cəhət-dən  səmərəli  olan  quruluşun  götürülməsi  məqsədəuyğun  hesab 

edilir. 

Beynəlxalq 

müqayisələrdə 

ərazi 

indekslərinin 

hesablan-masında 

çəkinin 

düzgün 

müəyyənləşdirilməsinin  böyük  əhəmiy-yəti  vardır.  Burada  valyutanın  müqayisəsi  məsələsi,  təsərrüfatla-

rın  quruluşunun  müqayisəliliyi  və  müxtəlif  ölkələrdə  göstərici-lərin  hesablanması  metodologiyası  və  s. 

məsələlər mühüm əhə-miyyət kəsb edir. 

İndekslərin  qarşılıqlı  əlaqələri.

 

Müxtəlif  sosial-iqtisadi  hadi-sələr  arasında  sıx  əlaqə  və  asılılıq 

mövcuddur.  Həmin  hadisə-lərin  göstəriciləri  arasında  da  sıx  qarşılıqlı  əlaqə  və  asılılıq  vardır.  İndekslər 

vasitəsilə  mürəkkəb  hadisələrin  dəyişilməsi  öyrənilir.  Bununla  bərabər  indekslər  so-sial-iqtisadi 

hadisələrin  göstəriciləri  arasında  qarşılıqlı  əlaqə  və  asılılıqları  öyrənməyə  də  imkan  verir.  Ona  görə  də 

indeks  nəzə-riyyəsində  indekslərin  qarşılıqlı  əlaqələri  haqqında  məsələ  mü-hüm  problemlərdən  biridir. 

Sosial-iqtisadi  hadisələrin  kifayət  qədər  mürəkkəb  olması,  onların  arasında  qarşılıqlı  əlaqə  və  ası-

lılıqların çoxtərəfli mövcud olması ona gətirib çıxarır ki, ayrıca götürülmüş göstərici hadisənin ancaq bir 

tərəfini  xarakterizə  edə  bilər.  Ancaq  indekslər  və  göstəricilər  sistemi  hadisələrin  inkişaf  prosesini 

hərtərəfli öyrənməyə imkan verir. 

 Sahə  və  yaxud  iqtisadi  fəaliyyət  sahələri  miqyasında  bütöv-lükdə  indekslərin  qarşılıqlı  əlaqələrinin 

böyük  əhəmiyyəti  var-dır.  Lakin  bu  zaman  indekslər  sistemi  elə  qurulmalıdır  ki,  in-dekslərin  qarşılıqlı 

əlaqələri  hadisələr arasında real  mövcud olan  iqtisadi əlaqələri  ifadə edə  bilsin. Belə  bir qarşılıqlı  əlaqə 

bu  və  ya digər hadisələrin  inkişafını  müəyyən  edən amilləri ölçməyə  imkan  verə  bilər. Belə  ki,  istehsal 

olunmuş məhsulun həcmi əmək məhsuldarlığının səviyyəsinin məhsul istehsalına sərf edilmiş vaxta olan 

hasilinə  bərabərdir.  Ona  görə  də  məhsu-lun  həcmi  indeksi  və  əmək  məhsuldarlığı  indeksləri  elə  qurul-

malıdırlar ki, onlar qarşılıqlı əlaqə şəklində uzlaşa bilsinlər. Bu indeks sistemində sərf edilmiş iş vaxtının 

dəyişilməsi  əlaqələn-dirici  həlqə  rolunu  yerinə  yetirir.  Bu  indekslərin  qarşılıqlı  əla-qələrini  aşağıdakı 

kimi göstərmək olar:  

 

                                      ∑ q

1

 

p

o 

    ∑ q

o  

p

o         

    ∑ T

1

       ∑ q

1

 

p

o

 

               İ

q

 ═ İ

y 

·

 

İ

t

  =     ──── : ────     x ─── = ──── ; 

                                           ∑ T

1

            

 ∑ T

o 

           ∑ T

0 

      ∑ q

o  

p

o   

              ∑ q

1 

p

o

 

Burada:  ──── - məhsulun fiziki həcm indeksi, 

              ∑ q

o  

p

o  

 

∑ T

1 

/ ∑ T

0

 - əmək məsrəfi indeksidir.  

           ∑ q

1 

p

o 

  ∑ q

o  

p

o

 

          ──── : ────  - əmək məhsuldarlığı indeksi. 

---