Microsoft Word distant tehsil-movzu
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Azərbaycan Respublikasında üç illik səviyyələr əsasında kartof yığımının sürüşkən orta kəmiyyəti
- Şəkil 6.1.
- - sürüşkən orta kəmiyyətlər
67
mütləq qiyməti arta bilər.Bir faiz nisbi artımın mütləq qiymətini hesablamaq üçün mütləq artımı nisbi ar- tıma bölmək lazımdır.
II. Sıranın səviyyələri əsasında hesablanmış dinamika göstəriciləri vaxta görə dəyişirlər. İllər üzrə də- yişən bu dinamika göstəricilərini ümumiləşdirmək üçün orta kəmiyyəti hesablamaq lazımdır. Sosial- iqtisadi hadisələrin inkişaf qanunauyğunluqlarını xarakterizə etmək üçün orta səviyyə göstəricisindən ge- niş istifadə edilir. Orta səviyyənin hesablanması dinamika sırasının növünə uyğun olaraq həyata keçirilir. Ardıcıl fasiləli dinamika sıralarında sıranın orta səviyyəsini hesablamaq üçün sıranın səviyyələrini cəm- ləyib səviyyələrin cəminə bölmək lazımdır. Dinamika sırasının səviyyələri tam olmayan sıralar, yəni ar- dıcıl olmayan dövrlər şəklində ifadə olunarsa, sıranın orta səviyyəsi hesabi orta kəmiyyətin çəkili düstürü ilə hesablanmalıdır.
Dinamika sırasının təhlilində mühüm əhəmiyyətə malik olan orta göstəricilərdən biri orta mütləq artımdır. Orta mütləq artım müəyyən dövr ərzində sıranın səviyyəsinin orta hesabla nə qədər artdığını və ya azaldığını göstərir. Sosial-iqtisadi hadisələrin inkişafının intensivliyinin ümumiləşdirici göstəricisi kimi, təhlil prosesində orta illik artım sürəti və orta illik nisbi artım göstəricilərinin hesablan- masının mühüm əhəmiyyəti vardır.
Dimanika sıralarının təhlilində əsas meylin aşkar edilməsi mühüm yer tutur. Sosial-iqtisadi hadisələrin inkişaf qanunauyğunluğunu müəyyən etmək üçün onların əsas meylini aşkar etmək lazımdır. Dinamika sıralarının əsas meylinin aşkar edilməsində istifadə edilən ən sadə üsullardan biri dövrlərin iriləşdirilməsi və iri dövrlər üzrə orta kəmiyyətlərin hesablanmasıdır. Dinamika sırasının əsas meylinin dövrlərin iriləş- dirilməsi ilə aşkar edilməsi üsulundan, xüsusilə kənd təsərrüfatı sahəsində daha çox istifadə edilir, çünki kənd təsərrüfatında məhsul istehsalı üçün bir il əlverişli olduğu halda, digər ildə əlverişsiz olur.
Sosial-iqtisadi hadisələrin əsas meylinin müəyyənləşdirilməsində ən çox istifadə olunan üsullardan biri sürüşkən orta kəmiyyət üsuludur. Bu kəmiyyətlər dinamika sırasındakı təsadüfi kənarlaşmaları aradan qaldırmağa və sıranın əsas meylini aşkar etmək üçün imkan yaradır. Dinamika sırası əsasında ardıcıl sü- rüsdürülən dövrlər üzrə hesablanan orta kəmiyyətlərə sürüşkən orta kəmiyyətlər deyilir. Sürüşkən orta kəmiyyətlər sıranın uç, beş, yeddi və daha çox
səviyyələri əsasında hesablana bilər. Üç səviyyə əsasında sürüşkən orta kəmiyyəti hesablamaq üçün birinci üç səviyyənin cəmini üçə bolüb sıranın ikinci səviy- yəsini, sıranın ikinci, üçüncü və dördüncü səviyyələrinin cəmini üçə bölüb sıranın üçüncü səviyyəsini və s. almaq olar.
Illər Kartof yığımı, min ton Sürüşkə n üç illik kartof yığımının cəmi, min ton Kartof yığımının üç illik sürüşkə n orta kəmiyyətləri, min ton 2004
930,4 - - 2005 1083,1
930,4+1083,1+999,3=3012,8 3012,8 : 3=1004,27 2006 999,3
1083,1+999,3+1037,3=3119,7 3119,7 : 3 = 039,9 2007 1037,3
999,3+1037,3+1077,1=3113,7 3113,7 : 3 = 037,9 2008 1077,1
- -
Qrafikdə təsvir edilən həqiqi səviyyələrə nisbətən sürüşkən orta kəmiyyətlər kartof yığımının daim art- mağa doğru meyl etdiyini əyani şəkildə xarakterizə edir. Həqiqi və sürüşkən orta kəmiyyətlərlə göstərilən səviyyələri qrafiklə ifadə edək. Şəkil 6.1.
1080 -
1060 -
1040 -
1020 -
1000 -
980
-
960 -
940 -
920 -
900 -
0
2004 2005 2006 2007 2008 - həqiqi səviyyələr,
- sürüşkən orta kəmiyyətlər
68
Sürüşkən orta kəmiyyətlər tədqiq olunan hadisənin dinamikasının xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq hesab- lanmalıdır. Sırada dövri tərəddüdlər olmadıqda hadisənin inkişaf meyli aydın müşahidə olana qədər orta kəmiyyətləri azdan başlayaraq çoxa doğru artırıla bilər, yəni sürüşkən orta kəmiyyətlər sırasının iki, üç, dörd, beş və daha çox üzvləri əsasında hesablana bilər. Sürüşkən orta kəmiyyətlər daha iri fasilələrdə ifa- də olunduqda itirilmiş səviyyələrin sayı da çox olur. Dinamika sırasında təsadüfi komponentlərin statistik təhlili. Əsas meylin sürüşkən orta kəmiyyət və yaxud analitik hamar-laşdırma vasitəsilə aşkar edilməsi dinamika sırasında əks olu-nan hadisənin inkişafına müntəzəm amillərin təsirini müəyyən etməyə imkan verir. Lakin sıranın həqiqi səviyyələri hamarlaş-dırılmış səviyyələrindən kənarlaşır. Dinamika sırasının səviy-yələrinin belə tərəddüdləri qalıq kənarlaşmalarının əmələ gəl-məsinə səbəb olur. Statistikada belə qalığa dinamika sırasının səviyyələrinin təsadüfi komponentləri deyilir. Dinamika sırası-nın səviyyələrini müntəzəm və təsadüfi ünsürlərə ayırmaq olar. Bunu düstur şəklində aşağıdakı kimi ifadə etmək olar:
y = f(t) + E
Burada f(t)- trendlə ifadə olunan səviyyənin hissəsi, E-təsadüfi ünsürdür. Təsadüfi ünsürlərin təhlilinə dinamika sırasınin həqiqi səviy-yələrini hamarlaşdırılmış səviyyələrə nisbətən kənarlaşmanın öyrənilməsindən başlamaq lazımdır. Dinamika sırasının səviyyə-lərinin tərəddüd dərəcəsini ölçmək uçün dispersiya, orta kvadra-tik uzaqlaşma və variasiya əmsalı hesablanır. Lakin bölgü sırala-rından fərqli olaraq, burada həqiqi səviyyələrin orta səviyyələr-dən deyil, hamarlaşdırılmış səviyyələrdən (dəyişən orta kəmiy-yətlərdən) kənarlaşmaların kvadratı götürülür. Bu zaman düstur aşağıdakı kimi yazılır:
∑ (y- y) 2
σ t 2 ═ ────── ; n
Orta kvadratik uzaqlaşma aşağıdakı düsturla müəyyən edilir:
∑ (y- y t ) 2
σ t ═ ────── ; n
Nəzəri səviyyələr şıranın həqiqi saviyyələrinə yaxınlaşdıqca variasiya əmsalının kəmiyyəti müvafiq olaraq azalır. Sıranın həqiqi səviyyələrinin nəzəri səviyyələrdən uzaqlaşmalarının tə-sadüfiliyi haqqında hipolezi yoxlamaq üçün çox uzun dövr üçün dinamika sırası götürmək lazımdır. Riyazi statistikada sü- but edilmişdir ki, çox götürülmüş müşahidə məlumatı əsasında təsadüfi kəmiyyətlərin bölgüsü normal bölgüyə yaxın olur. Təsadüfi kəmiyyətiər normal bölgü qanununa tabedirlər. Sıra-nın səviyyələrinin tərəddüd göstəriciləri təsadüfi tərəddüdlərin kəmiyyətini qiymətləndirməyə və hamarlaşdırmanın hansı tən-lik əsasında aparılmasını müəyyənləşdirməyə imkan verir.
sabit tərəddüdlər mövsümilik adlanır. İl daxilində məlumatlara nəzər yetirdikdə sosial-iqtisadi hadisələrin səviyyələrinin müəyyən dövrdə art-masına, müəyyən dövrdə isə azalmasına təsadüf edilir. Belə tə- rəddüdlərə insan fəaliyyətinin bütün sahələrində təsadüf olu-nur. Belə tərəddüdlər mövsümiliklə əlaqədardır. Xalq təsərrüfa-tının bütün sahələrində, xüsusilə kənd təsərrüfatında və kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı ilə məşğul olan yüngül və ye-yinti sənaye sahələrində mövsümilik daha çox müşahidə olu-nur. Əmtəələrə olan tələbatın ödənilməsində də mövsümi tərəd-düdlər baş verir. Mövsümi tərəddüdlər müəssisələrin istehsal fəaliyyətinin nəticələrinə mənfi təsir edən amildir. Belə ki, mövsümi tərəddüdlər əsas istehsal fondlarından və işçi qüvvə-lərindən optimal səviyyədə istifadə olunmasına vermir. Bu da öz növbəsində işçi axınının artmasına, əmək məhsuldarlığının aşağı düşməsinə, məhsulun maya dəyərinin yüksəlməsinə mən-fəətin azalmasına səbəb olur. Deməli, mövsümi tərəddüdlərin təsirinin yumşaldılması və yaxud aradan qaldırılması istehsalın səmərəlliyinin yüksəldilməsinə təsir edən bir amil kimi qiy-mətləndirilməlidir. Ona görə də dinamikanın xüsusi tipi olan mövsümi tərəddüdlərin ölçülməsi və öyrənilməsinin mühüm əhəmiyyəti vardır. Mövsümi tərəddüdlərin ölçülməsi metodu aylıq və yaxud həqiqi səviyyələrin orta kəmyyətlə, hamarlaşdı-rılmış səviyyələrə müqayisəsinə əsaslanır. Mövsümi tərəddüd-lər xüsusi göstərici olan mövsümilik indekslərilə xarakterizə olunur. Mövsümilik indeksləri Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|