Microsoft Word ellez metanet docx

30 

 

görə,  ya  da  yüklənib  göndərilmiş  məhsullara,  mallara,  təhvil  verilmiş  işlərə, 

görülmüş  xidmətlərə  görə  ödəniş  sənədləri  alıcıya  (sifarişçiyə)  təqdim  edildikcə 

(ödənilməmiş)  müəyyən  edilir».  «Mühasibat  uçotu  haqqında»  Azərbaycan 

Respublikasının Qanununda göstərilir ki, «Vergi tutulan əməliyyatın vaxtı» ƏDV-

nin hesab fakturasının verildiyi vaxt sayılır (maddə 166.1). Bu qanuna görə ƏDV 

ə

n  azı  3  gün  ərzində  yazılmalıdır.  Aksizli  mallar  satışında  isə  hesab-faktura 

yazılmadan  malların  müəssisə  ərazisindən  kənara  çıxartmaq  qadağandır  (maddə 

194.2).  Deməli  «maddənin  istehsal  binasının  hüdudlarından  kənara  buraxıldığı 

vaxt vergi tutulan əməliyyatın vaxtıdır (maddə 186.1).» 

Deməli  pulun  ödənilib  ödənilməməsindən  asılı  olmayaraq  hesab-  faktura 

yazan anı satış anı hesab olunur. 

Mühasibat  uçotunun  yeni  hesablar  planı  və  onun  tətbiqinə  dair 

təlimatdagöstərilir ki, “Tikinti müəssisələrində601 N-li “Satış” heiabının kreditində 

başa  çatdırılmış  tikinti  obyektlərinin,  yaxud  podratsubpodrat  müqavilələri  üzrə 

yerinə  yetirilmiş  işlərin  sifarişçilərlə  podratçı,yaxud  subpodratçılar  arasında 

hesablaşmalar  üçün  əsas  sayılan  sənədlərüzrə  müəyyən  edilmiş  dəyəri  (211  N°-li 

«Alıcılar  və  sifarişçilərlin  qısamüddətli  debitor  borcları"  hesabı  ilə 

müxabirləşdirilməklə)  əks  etdirilir.  Həmin  hesabın  debetində  isə  təhvil  verilən 

işlərin faktiki maya dəyəri əks etdirilir (202 N-li “ stehsalat məsrəfləri” hesabı ilə 

müxabirləşdirilməklə). 

Tikinti  ilə  əlaqədar  geoloji-kəşfiyyat  işləri  aparan  müəssisələrdə  46N°-li 

«Məhsul  (iş,  xidmət)  satışı»  hesabının  kreditində  sifarişçilərə  təhvil  verilmiş 

tamamilə  qurtarmış  layihələr,  yaxud  iş  növləri  üzrə  layihə-smetasənədlərinin 

müqavilə (smeta) dəyəri (211 N°-li «Alıcılar və sifarişçilərin qısamüddətli debitor 

borcları”    hesabı  ilə  müxabirələşdirməklə),  debeti  üzrə  isə  həminişlərin  faktiki 

maya  dəyəri  (202N°-li  « stehsalat  məsrəfləri»  hesabı  iləmüxabirləşdirilməklə  əks 

etdirilir. 

Beləliklə  pulun  ödənilib  -  ödənilməməsindən  asılı  olmayaraq  ayrı-

ayrımərhələlər  üzrə  başa  çatdırılmış  tikinti-quraşdırma  işləri  sifarişçilərə  təhvil 

---

31 

 

verildikcə  onların  müqavilə  üzrə  dəyəri  satış  hesabının  kreditində  bu  işlərfaktiki 

məsrəflər isə debetində əks etdirilir. 

“Satış”  hesabı  əməliyyat  nəticəli  hesabdır  və  hər  ayın  sonunda  bağlanılır. 

Müəssisələrin  mühasibat  uçotunun  hesablarplanı  və  onun  tətbiqinə  dair  təlimatda 

deyilir:  «Məhsul  (iş  və  xidmətlərin)  satışından  əldə  edilən  nəticələr  601  N-li 

“Satış”  hesabından  801  N-li  «”mumi  ənfəət  (zərər)»  hesabına  silinir(601  N-li 

“Satış” hesabının xarakteristikasına bax). 

Beləliklə  pulun  daxil  olub-olmamasından  asılı  olmayaraq  malların, 

məhsulların satışına, görülmüş iş və xidmətlərin sifarişçilərə təhvil verilməsinə dair 

hesab-faktura yazıldıqda onlar reallaşmış hesab olunur,ayın sonunda reallaşmadan 

alınan  mənfəət  məbləği  təyin  edilir,  uçot  reqistrlərində  qeydə  alınır,  hesabatlarda 

ə

ks etdirilir. Başqa sözlə desək reallaşmamış, yəni pula çevrilməmiş, debitorlarda 

olan,  sifarişçilərtərəfindən  istifadə  olunan  mənfəət  (yəni  yayındırılmış  mənfəət) 

reallaşmış  mənfəətlə  birgə  801  N-li  hesabın  kreditində,  əks  etdirilir,  mühasibat 

balansında  isə  müəssisənin  xüsusi  vəsaiti  kimi  balansın  kapital  və  öhdəliklər 

bölməsində  470-471-ci  sətirlərdə  (hesabat  ilinin  mənfəət  və  mənfəətdən  istifadə 

adlı  sətirlərdə),  hesabat  ilində  (dövründə)  bölüşdürülməmiş  mənfəət  isə  472-ci 

sətirdə müəssisənin kapital yığımı kimi göstərilir. 

Beynəlxalq  praktikada  mənfət  müəssisə  gəlirinin  xərclərdən  artıq  qalan 

hissəsidir. Deməli mənfəətlə işləyən təsərrüfat subyekti aktiv ödəniş qabiliyyətinə 

malik  olmalı  və  onun  tədiyyə  öhdəliklərini  yerinə  yetirməkdə  çətinliyi 

olmamalıdır. 

Tədqiqat  obyekti  kimi,  seçdiyimiz  «Azərtunelmetrotikinti»  Səhmdar 

Cəmiyyətinin 1 yanvar 2014-cü il tarixə mühasibat balansı üzrə  mənfəət məbləği 

18412 min manat olmuşdur. 

Mənfəətlə  işləmələrinə  baxmayaraq  müəssisə  passiv  ödəniş  qabiliyyətinə 

malikdir.  

Hesabat  balansıüzrə  2014-cü  ilin  əvvəlinə  kassada,  hesablaşma  və  valyuta 

hesablarında  olan  pul  vəsaiti  və  pul  ekvivalentlərinə  cəmi  5237  min  manat 

olmuşdur.  Deməli,  2014-cü  ilin  əvvəlinə  cari  ödəniş  qabiliyyəti  ətraflı 

---

32 

 

5237:93741= 0,06 olur. Başqa sözlə desək səhmdar cəmiyyəti kreditor borclarının 

ancaq  6  faizini  qaytarmaq  iqtidarındadır.  Bunun  başlıca  səbəbi  reallaşmamış 

mənfəətin müəssisənin real mənfəəti kimi qeydə alınmasıdır. 

Beynəlxalq  praktikada  malalanların,  sifarişçilərin  ünvanına  yola  salınan 

yaxud  onların  nümayəndəsinə  təhvil  verilən  malların  və  məhsulların,  sifarişçilərə 

təhvil  verilən  iş  və  xidmətlərin  dəyəri  ödənildikdən  sonra  onlar  reallaşdırılmış 

sayılır. Dünya miqyasında nəşr olunan ensiklopediyalarda, iqtisadi ədəbiyyatlarda 

da realizə məhsulu anlayışı (termini) bu cür şərh olunur. 

Azərbaycan  Sovet  Ensiklopediyasının  Baş  Redaksiyası  tərəfindən  1989-cu 

ildə nəşr olunan (rus dilindən tərcümə etməklə) qısa iqtisadi lüğətdə də eyni tərifə 

rast gəlirik. Burada yazılır: «Realizə məhsulu - istehsalçı müəssisədən sifarişçilərə 

göndərilən  və  onlar  tərəfindən  haqqı  ödənilən  məhsuldur.  Sifarişçidən 

(tədiyyəçidən)  vəsaitin  (aldığı  məhsula  görə)  malgöndərən  müəssisənin 

hesablanma hesabına daxil olması anı realizə anı sayılır». 

«Mühasibat  uçotu  haqqında»  Azərbaycan  Respublikasının  Qanununda  da 

beynəlxalq  praktikada  qəbul  edilmiş,  bu  anlayış  öz  əksini  tapmışdır.  Bu  Qanun 

23.1  maddəsində  yazılır:  «Balans  mənfəəti  (zərəri)  mühasibatuçotu  əsasında 

təsərrüfat  əməliyatlarının  və  bu  Qanuna  uyğun  olaraq  balans  maddələrinin 

qiymətləndirilməsinin  sonuncu  maliyyə  nəticəsi  kimi  özündə  müəssisənin  əsas 

vəsaitlərinin  və  başqa  əmlaklarının,  məhsullarının  (işlərinin,  xidmətlərinin) 

satışından  olan  mənfəəti  (zərəri),  həmçinin  qeyri  satış  əməliyyatlarından  gələn 

gəlirləri (bu əməliyyatlar üzrə xərc məbləğləri çıxmaqla) cəmləşdirilir. Bu qanunun 

sonrakı  maddəsində  satışdan  alınan  mənfəətin  təyin  edilməsi  anlayışı  ilə 

razılaşmaq  olar.  Burada  deyilir  ki,  «Məhsulların  (iş  və  xidmətlərin)  və  malların 

satışından alınan mənfəət (zərər) AR qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş vergilər 

və  digər  məcburi  ödənişlər  nəzərə  alınmadan  qüvvədə  olan  qiymətlər  və 

məhsulların  (iş  və  xidmətlərin)  satışından  gələn  gəlirlə  onların  istehsalına  və 

satışına  çəkilən  xərclər  arasındakı  fərq  kimi  müəyyən  edilir».  Bu  anlayışlarla 

qismən də olsa razılaşmaq olar (böyük xatalar olmadığına görə). 

---