Microsoft Word ellez metanet docx

57 

 

- 

satışın həcmi; 

- 

reallaşdırılan məhsulun sitrukturu, (onun tərkibində dəyişən xərclərin, 

sabit xərclərin və mənfəətin payı); 

- 

mənfəətin tərkibinə daxil edilən sair gəlir və xərclərin həcmi (alınan və 

ödənilən faizlər, sair əməliyyat və satışdankənar gəlirlər və xərclər); 

- 

vergiyəcəlbedilmə səviyyəsi. 

Müəssisənin  sərəncamında  qalan  (xalis  mənfəət  adlandırılan)  mənfəətin 

həcminə  təsir  edən  sadaladığımız  amillərin  xalis  mənfəətə  təsirinin  hesablanması 

üçün  tələb  olunan  informasiyalar  hal  hazırda  qüvvədə  olan  hesabat  formalarında 

verilmir. 

Müəssisə,  sahibkar,  təsisçilər  ümumiyyətlə  mənfəəti  çoxaltmaq  üçün  yox 

onların  sərəncamında  qalan  xalis  mənfəəti  çoxaltmaq  üçün  səy  göstərirlər,  lakin 

buna  baxmayaraq  qüvvədə  olan  hesablar  planı  və  onun  tətbiqinə  dair  təlimatda 

xalis mənfəəti uçota almaq üçün sintetik hesab nəzərdə tutulsa da subhesab nəzərdə 

tutulmamışdır. 

Beynəlxalq  praktikada  sahibkarlığın  inkişafında  böyük  rol  oynayan  xalis 

mənfəətin  uçotuna  xüsusi  diqqət  yetərlidir.  Bunun  üçün  Beynəlxalq  Maliyyə 

Hesabatı  Standartlarında  8N°-li  «Dövr  ərzində  xalis  mənfəət  yaxud  zərərlər, 

fundamental  səhvlər  və  uçot  siyasətində  dəyişikliklər»  adlı  standart  nəzərdə 

tutulmuşdur  (1  yanvar  1995-ci  ildən  qüvvədə  olan).  Bu  standartda  gəlirlər 

haqqında  hesabatın  qurulması  prinsipləri,  bizim  dilimizdə  desək  mənfəət  və 

zərərlər  haqqında  hesabatın  qurulması  prinsipləri  şərh  olunur.  Hesabatlara 

fövqəladə  gəlirlər  və  itkilər  aid  edilir  və  əsas  fəaliyyətdən  alınan  mənfəət  ayrıca 

ə

ks  etdirilir.  Bu  elementlər  1  yanvar  2009-cu  ildən  Azərbaycanda  tətbiq  edilən 

“Mənfəət və zərərlər” haqqında hesabatda (xərclərin funksiyaları üzrə) (əlavə N4) 

öz əksini tapmışdır.

 

Xalis  mənfəət  kaptalın  həqiqim  rentabelliyini  təyin  etməyə,  divident 

ödəmələrinə yönəldilən vəsaitin həcmini artırmağa imkan verən başlıca mənbədir. 

Lakin  xalis  mənfəəti  tam  həcmdə  dividentlərin  ödənilməsinə,  yığım  və  istehlak 

fondverimin  tamamlanmasına  yönəltmək  olmaz.  Bazar  münasibətləri  şəraitində 

---

58 

 

xalis  mənfəət  hesabına  bir  sıra  yerli  vergilər  və  yığımlır  ödənilir,  ehtiyat  fondlar 

yaradılır,  xeyriyyə  məqsədlərinə  ayırmalar  edilir,  dövriyyə  fondların 

çatışmamazlığı  əsas  fondların  və  digər  aktivlərin  əldə  edilməsi  məqsədilə  bank 

ssudaları  üzrə  faizlər,  habelə  digər  təşkilatlardan  alınan  borclar  üzrə  faizlər 

ödənilir.

 

Xalis mənfətdən eyni zamanda cərimələr və itkilərin ödənilməsi ilə əlaqədar 

digər  xərclər  ödənilir  (qüvvədə  olan  qanunvericiliyə  uyğun  olaraq  büdcəyə 

ödəmələr). 

Xalis mənfəətə görə kapitalın rentabelliyi və səhmlərə dividentlərin mümkün 

səviyyəsini təyin edən zaman bütün (cəmi mənfəət haqqında məlumat yox, ancaq 

yuxarıda sadaladığımız bütün məcburi xərclər və tədiyyələr çıxdıqdan sonra qalan 

mənfəət  haqqında  məlumat  daha  çox  praktiki  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Müəssisədə 

imtiyazlı  səhmlər  mövcud  olanhalda  onlar  üzrə  azad  mənfəət  məbləği  onlar  üzrə 

ödənilən divident məbləğləri qədər az olur. 

Kapitalın  (səhmdar  kapitalın)  həqiqi  rentabelliyi  müəssisənin  azad  mənfəət 

məbləğinin səhmdar kapitalın həcminə nisbəti (faizlə) kimi təyin edilir. 

ndi  də  bu  rentabelliyin  yuxarıda  sadaladığımız  amillərin  təsiri  altında  necə 

formalaşdığını  şərti  məlumatlardan  istifadə  etməklə  şərh  edək  (müasir  hesabat 

formalarında müvafiq məlumatlar olmadığına görə). 

Satışın həcmi və strukturu mənfəətin həcminə eyni zamanda təsir göstərdiyinə 

görə  hər  iki  amili  birgə  araşdıracağıq.  Aşağıdakı  şərti  informasiyalardan  istifadə 

etməklə  tərtib  edilən  analitik  cədvəldə  (cədvəl  N

Q

  3.5)  təhlil  üçün  tələb  olunan 

məlumatlar, həm də onların bəziləri dəyişilməsinin nəticələri verilir. 

 

 

---

59 

 

Cədvəl 3.5 

Satışın həcminin və reallaşdırılan məhsulun 

strukturunun satışdan alınan mənfəətə təsirinin təhlili 

Verilən məlumatlar 

və hesablama 

göstəriciləri 

Ölçü 

vahidi 

Variantlar 

I 

II 

III 

IV 

A 

B 

1 

2 

3 

4 

1 .Satışdan pul 

man 

7108532 

7108532 

7819385 

7819385 

gəliri 

 

 

 

 

 

 

2.Reallaşdırılan 

man 

5270929 

5270129 

5270929 

5587185 

məhsulun maya 

 

 

 

 

 

dəyəri 

 

 

 

 

 

 

3.Kommersiya  

xərcləri 

man. 

109990 

109990 

109990 

120989 

 

 

 

 

 

 

4. darəetmə 

man. 

1809169 

1628252 

1628252 

1628252 

xərcləri 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  _________ 

5.Məhsul satışından 

mənfəət (zərər),      

(1-ci sət-2- ci sət- 

man. 

-81556 

99361 

810214 

482959 

3-cü sət-4-cü sət) 

 

 

 

 

 

6.ikinci sətirdən: 

 

 

 

 

 

a)dəyişən xərclər 

 

3162557 

3162557 

3162557 

3478813 

b)sabit xərclər 

7. 

Cəmi dəyişən 

xərclər (sət.6-sət.3) 

8. 

Cəmi sabit xərclər 

man. 

man. 

man. 

2108372 

3272547 

3917541 

2108372 

3572547 

3736624 

2108372 

3572547 

3736624 

2108372 

3599802 

3736624 

 

Verilən  məlumatlardan  göründüyü  kimi  hesabat  dövründə  I  variantında 

müəssisə satış fəaliyyətindən 81556 manat zərər çəkmişdir.  kinci variantda birinci 

variantla  müqayisədə  parametrinin  dəyişdirilməsi  -  idarəetmə  xərclərinin  10% 

azaldılması  zərər  məbləği  əvəzinə  99361  man.  mənfəətin  əldə  edilməsinə  nail 

olmuşdur. 

Milli uçot və hesabat sistemində sabit və dəyişən xərclər barədə informasiya 

ayrı-ayrılıqda  toplanmır  və  hesabatlarda  əks  etdirilmir.  Bununla  da  kommersiya 

xərclərinin 1 manatına, idarəetmə xərclərinin 1 manatına düşən mənfəət məbləğini 

təyin və təhlil etmək mümkün olmur. 

---