8
O’z navbatida, Vilson sikllari Yer tarixidagi tog` burmalanishlarini
bildiradigan Bertran sikllari: baykal, kaledon, gersin,
kimmeriy va alp
burmalanish davrlariga to’g`ri keladi.
Vilson sikllari juda katta vaqtni 150—250 mln yilni egallaydi Har bir
hududdagi okeanlarning rivojlanishida ham o`ziga xos „kichik“ sikllar mavjud
bo’lib, ular 15—20 mln. yillarni o’z ichiga oladi hamda Shtille sikllari deb
ataladi.
Yapon olimi S.Maruyama Yerning geologik tarixida quyidagi asosiy
voqealarni ajratib ko’rsatadi:
1. Yerning 4,56 mlrd. yil avval tug`ilishi. Bunda Yer sayyorasi ibtidoiy,
birlamchi moddaning quyuqlashishi yuz bergan.
Planetezimallarning Yer
yuzasiga urilishi, birlamchi moddaning gravitatsion saralanishi natijasida
uning sodda qavatlari hosil bo’lgan. Bu jarayonlar natijasida hosil bo’lgan
energiya hisobiga birlamchi magmatik havza yaratilgan.
2. Nihoyatda ulkan asteroid bilan to’qnashish natijasida 4,54 mlrd. yil avval
Yer moddasining bir qismidan Oy paydo bo’lgan.
3. Yer moddasi differensiatsiyasining boshlanishi (4,3 mlrd yil). “Oy
bosqichi”. Ibtidoiy astenosferaning hosil bo’lgan. Differensiatsiya jarayonlari
natijasida sodda bazalt-komatit Yer qobig`ini va birlamchi mantiyani
shakllantirgan.
4. Yer mantiyasida konvektiv oqimlarning shakllanishi (4,0 mlrd.yil).
„Kul rang gneyslar" Yer qobigini tashkil qiladi
va uni alyumosilikatlarga
boyitadi.
5. Yer yadrosining tashqi, suyuqlashgan qismining va u bilan bog`liq
bo’lgan magnit maydonning hosil bo’lishi (2,7 mlrd.yil).
6. Pangeya I superqitasining hosil bo’lishi (1,9 mlrd yil).
7. Pangeya I superqitasining parchalanishi va Rodiniy qit’asining
yaratilishi (1 mlrd.yil).
9
8. Rodiniy qitasining parchalanishi natijasida 540 mln.yil avval Gondvana
paydo bo’ladi. Bu jarayonlar Pangeya II (yoki Vegener Pangeyasi)ning
shakllanishi bilan (270 mln.y) yakunlanadi.
9. Pangeya II ning parchalanishi natijasida hozirgi Hind, Atlantika,
Shimoliy Muz okeanlari yuzaga keladi (200 mln.y).
10. Hozirgi Yer.
Ammo olimlar S.Maruyamaning tasavvurlarida bir qator muammo bo’lib
turgan
masalalarni
e’tiborga
olinmaganligini
ta’kidlashadi.
Shunday
masalalardan biri
Tinch okean
qachon paydo bo’lganligi, yoki uning
atrofidagi vulkan halqalarining nima bilan bog`liqligi.
S. Maruyama tomonidan ham Yer tarixida ikki yirik bosqich ajratiladi:
1-bosqich 4,0—2,7 mlrd yillarni o’z ichiga olib, bu davrda mantiyada ikki
sathli konveksiya sodir bo’lgan.
2-bosqich 2,7 mlrd. yildan hozirgacha bo’lib bir sathli konveksiya sodir
bo’lgan.
Yerning geologik tarixini tiklash va davriylashtirish Xalqaro geoxronologik
jadvalda o’z aksini topgan. Bu jadvalda paleontologik
usullar yordamida
fanerozoy davri ancha mukammal o’rganilgan, bir qator davrlarga ajratilgan.
Ammo Yerning eng qadimgi, organik moddalar, hayvonot dunyosi bo’lmagan,
katta qismi geoxronologik usullar mutlaq yoshini aniqlash yordamida
tiklangan.
Yerning
geologik
tarixini
davrlashda
V.E.Xain
ishlab
chiqqan
qarashlarning
zaminida
plitalar
tektonikasi
nazariyasi,
umumiy
geodinamikaning asoslari yotadi. Yer tarixidagi asosiy geologik voqea va
hodisalar quyidagicha davriylashtirilgan:
1. Yerning sayyora sifatida shakllanishidan avvalgi bosqich (4,3—4,56
mlrd. yil) Yer birlamchi moddasining akkretsiyasi (quyuklanishi, to’planishi)
bilan belgilanadi.
2. Eoarxey bosqichi (4,0—3,5 mlrd yil). Ibtidoiy Yer qobig`ining
shakllanishi, “kul
rang gneyslar”ning rivojlanishi.
10
3. Arxey bosqichi. Pangeya 0 yoki Monogeya qit’asining
tarkib topishi
(3,5—2,5 mlrd yil).
4. Paleoproterozoy bosqichi
(2,5—1,6
mlrd.
yil) Pangeya 0
superqitasining parchalanishi va Pangeya I ning paydo bo’lishi.
5. Mezoproterozoy bosqichi (1,6—1,0 mlrd. yil) Pangeya I qisman
parchalanadi va Rodiniy qit’asi paydo bo’ladi.
6. Neoproterozoy — quyi mezozoy bosqichi (1,0—0,2 mlrd. yil).
Rodiniy qit’asining parchalanishi va Pangeya II qit’asining shakllanishi.
7. Mezokaynozoy bosqichi (0,2—0 mlrd. yil) Pangeya II qitasining
parchalanishi va hozirgi zamon okeanlarining paydo bo’lishi.
Vaqt uning ketma-ketligi va geologik hodisalarni davriylash haqidagi
tushunchalar geologiya fanining poydevori hisoblanadi.
Geologiyada vaqt
muammosi stratigrafiya va geoxronologiya usullari yordamida yechiladi.
Tarixiy geologiya – kompleks, sintetik fan bo’lib, u o‘zaro uzviy aloqada
bo‘lgan
to‘rtta
bosh
elementdan:
geoxronologiya,
stratigrafiya,
paleogeografiya va paleotektonikadan tarkib topgan.
Dostları ilə paylaş: