14
Shunday qilib, XIX asr oxirida Xalqaro stratigrafik jadvalning
shakllanishi yakunlandi. Geologiya kongressining Parijda o’tgan VIII
sessiyasida (1900 yil) birinchi Xalqaro stratigrafik jadval tasdiqlangan. „Yer
po’sti mineral massasini“ tabaqalash bir-biriga tobe bo`lgan beshta stratigrafik
toifani: guruр, sistema, bo’lim (yoki seriya), yarus va zonani ko’zda tutgan va
ular quyidagi xronologik toifalarga mos keladi: era, davr, epoxa, asr va faza.
Kongress Xalqaro jadvalni tarixan qanday bo’lsa, shunday foydalanish
lozimligini tavsiya etgan. Unga hech bir o’zgartirishlar kiritmaslik ham tavsiya
qilingan. Shunday qilib, jadval Yevropa kesmalari tuzilishini mintaqaviy
xususiyatlariga asoslangan etalon sifatida qabul qilingan. Uni yaratishdagi bu
tamoyil, uni har qancha o’zgartirishga harakat qilinmasin, hozirgacha saqlanib
kelmoqda.
XX
asrda
stratigrafiyaning
rivojlanishidagi
bosh
xususiyat
tadqiqotlarning dastlabki bosqichida o’zining Yevropa hududi bilan
chegaralanganligini asta-sekin yo’qola borishi
va planetar ahamiyatga ega
bo’lishidan iborat. Bunda ancha uzoqda joylashgan mintaqalarning stratigrafik
tadqiqotlar doirasiga jalb etilishi asosiy ahamiyatga ega. Shu bilan bir qatorda,
Shimoliy Amerika, Sharqiy Yevropa, Osiyo, Janubiy Afrika va dunyoning
boshqa qismlaridagi kesmalarni o’rganish jarayonida yotqiziqlarni davriylash
va ularni Yevropa etalonlari bilan taqqoslashdagi tabiiy,
tarixiy tamoyillar va
usullarda bir qator nomuvofiqliklar borligi yuzaga chiqdi.
Mintaqalararo va butun Yer shari miqyosida yangi taqqoslash usullarini
qidirish jarayonida paleontologik usullar muhim ahamiyatga ega bo’ldi va u
stratigrafik tadqiqotlarning yangi sohasi biostratigrafiyaning shakllanishiga
olib keldi. Kesmalarni tabaqalashda tokembriy va to’rtlamchi davr jinslarining
mutlaq yoshini aniqlashning radiologik usullari katta ahamiyatga ega bo’ldi.
Stratigrafik tadqiqotlarning kengayishi tufayli kesmalarni Xalqaro jadval
bilan taqqoslash tobora qiyinlashib bordi. Natijada geologlar mintaqaviy va
mahalliy
jadvallarni
yaratishga
majbur
bo’lishdi.
Bu
esa
ko’plab
mamlakatlarda geologik xaritalash, qidiruv ishlarining keskin rivojlanishi
15
sababli amaliy geologiya talablarini to’liq qondira
oladigan yangi stratigrafik
jadvallar yaratish zarurati tug`ildi.
Shuning uchun ham XX asrning 50-yillari mintaqaviy stratigrafiya
geologik bilimning mustaqil sohasi bo’lib shakllandi. Keyingi o’n yilliklarda
Xalqaro stratigrafik jadval yarusli tabaqalarining chegaralarini sanalash
bo’yicha katta muvaffaqiyatlarga erishildi. Hozirgi vaqtda umumiy jadval
xronostratigrafik va xronometrik (mutlaq yosh) jadvallarni birlashtiradi.
Xalqaro
stratigrafik
jadval,
o’zining
stratigrafik
tabaqalari
muntazamligini saqlagan holda, muttasil mukammallashib
bormoqda va unga
aniqliklar kiritilmoqda. Xalqaro Stratigrafik komissiya tomonidan amalda
foydalanish uchun tavsiya etilgan uning oxirgi varianti 2000-yilda Braziliyada
o’tgan Geologik kongressning navbatdagi sessiyasiga taqdim etilgan. Oldingi
variantlarga nisbatan permning ikki qismli quyi va yuqori bo’limlarga
bo’linishi o’rniga uch qismli bo’linishi tavsiya etilgan. Aksincha, karbonning
uch qismli bo’linishi ikki qismliga almashtirildi.
Silur yaruslari hajmi
bo’yicha ham o’zgartirishlar kiritilgan. Proterozoyning tabaqalanish sxemasi
umuman boshqa ko’rinishga ega bo’ldi va hozir unda uchta eratema va 10
sistema ajratiladi. Yarusli tabaqalashning indekslari butunlay o’zgardi.
Xalqaro stratigrafik jadval butun Yer shari uchun umumiy bo’lgan
stratigrafik tabaqalarni birlashtiradi. Tog`
jinslari va ularning majmualarida
aks etgan Yer po’sti va organik dunyo rivojlanishidagi davriylik hodisasi bu
tabaqalarni ajratishda mezon sanaladi. Chegaralari izotop xronometriya usuli
bilan belgilangan jadval bir vaqtning o’zida geoxronologik tabaqalar (eon, era,
davr, epoxa, asr, faza) va ularning xronostratigrafik muqobillari (eonotema,
eratema, sistema, bo’lim, yarus, zona) orasidagi vaqt munosabatlarini aks
ettiradi.
Shunday qilib, Xalqaro stratigrafik jadval o’z mazmuni bo’yicha
xilma-
xildir. Tarix qa’riga kirib borgan sari axborot yo’qotilishi kuzatiladi. Natijada
batafsil stratifikastiya uchun imkoniyat kamayib boradi. To’rtlamchi davr
jadvalining elementar tabaqalari yosh diapazoni yuzlab va o’nlab ming yilni,
16
fanerozoy jadvaliniki — 1 — 10 mln yilni, tokembriyniki esa yuzlab mln yilni
tashkil etadi. Bir vaqtning o’zida jadvalning bu uch qismi stratigrafik
tabaqalarni ajratishda o’zining yetakchi usullari bilan farq qiladi: tokembriy
uchun
tarixiy-geologik, fanerozoy uchun — biostratigrafik va to’rtlamchi davr
uchun esa iqlimiy, stratigrafik usul bosh usul bo’lib hisoblanadi.
Dostları ilə paylaş: