Microsoft Word Esas-kitab+S+v+. doc

 107 
obrazlar + Müəllif obraz Dədə Qorqud» kimi ikiqatlı 
prinsiplə qurulmuşdursa, povestin obrazlar sistemi üçqatlı 
quruluşa malikdir: «Bütün obrazlar + Müəllif obraz Dədə 
Qorqud + Müəllif obraz Anar». Burada (povestdə) «hər 
kəsin» öz süjet yükü var. «Bütün obrazlar» öz süjet funk-
siyaları ilə süjetin funksional sistemini hərəkətə gətirirlər. 
Anar «müəllif-obraz» Dədə Qorqudun eposdakı funksio-
nal strukturunu povestdə olduğu kimi saxlamışdır. Dədə 
Qorqud həm süjetin içində, həm də fövqündədir. Anar özü 
də povestin mətnində iştirak edir. Lakin onun iştirakı mət-
nin quruluşunun süjet qatında deyil, ümumi mətn səviyyə-
sindədir: Dədə Qorqud həm süjetin içində, həm də föv-
qündə olduğu kimi, Anar da həm mətnin içində, həm də 
fövqündədir. Onun mətnin quruluşunu təşkil edən ele-
mentlərin hamısı kimi öz «məna yükü» var. Başqa sözlə, 
yazıçı Anarın ilk baxışda «Kitabi-Dədə Qorqud» eposunun 
sadəcə  bədiiləşdirilməsi təsirini bağışlayan povestinin ən 
əsas və başlıca özəlliyi ondan ibarətdir ki, burada «mətnin 
müəllifi» Anar eyni zamanda mətnin poetik qurumunun 
struktur elementi - obrazıdır.  
Anarın bir müəllif kimi mətnin çölündən mətnə «mü-
daxiləsi» təkcə əsəri beynində bədii  konstruksiya kimi qu-
rub kağıza köçürməklə bitmir. «Mətn müəllifi» öz «məna 
yükü» ilə  mətnin içərisinə daxil olaraq «mətniçi elemen-
tə», başqa sözlə, mətnin yaradıcısından həm də onun işti-
rakçısına çevrilir. «Kitabi-Dədə Qorqud» eposunun Anar 
yaradıcılığında qazandığı yeni cazibədarlığın sirri də elə 
bunda - müəllif-obraz Anarın mətndəki xüsusi «məna 
yükündədir». Bu «yük» nədən ibarətdir? 
Bu - milli tarixi tale yüküdür. Anar milli mədəniyyə-
tin «ana kitabını» povestdə milli tarixin ana sütununa, mil-
li taleyin məhvərinə çevirmişdir. Həmin milli tale yükü 
əsərdə qatbaqat quruluşa malik mürəkkəb müəllif kon-
septini təşkil edir. Burada milli tale epoxal-tarixi layların 
 108
üzvi sistemidir. Bizim təhlilimizdə Anarın mətnə daxil 
etdiyi «milli tale yükünün» hələlik üç qatı aşkarlana bilir: 
1. «Kitabi-Dədə Qorqud» eposundan gələn oğuz 
milli tarixi; 
2. Oğuz tarixinin də onun içərisinə bütövlükdə daxil 
olduğu ümumtürk milli tarixi; 
3. Oğuz-Türk taleyinin içində olan Azərbaycan milli 
tarixi. 
Bu üç qat biri-birinin içində olub, vahid orqanizmi 
təşkil etməklə «ümummilli taleyi» yaradır. Həmin ümum-
milli tale «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında «oğuzların 
tarixi» kimi təcəssüm olunmuşdur. Anar isə öz povestində 
hər üç layı - oğuz tarixi, ümumtürk tarixi və Azərbaycan 
tarixini həm ayrılıqda, həm də bütöv bir orqanizm kimi 
əsərə daxil etmişdir.  Əslində, Anarın povestinin «Kitabi-
Dədə Qorqud» dastanlarından «yaradıcı fərqi», başqa söz-
lə, müəllif «payı» məhz bu rolla müəyyənləşir. Povestdə 
biz  ümumtürk tarixi, yaxud Azərbaycan tarixi məişəti ilə 
bağlı çoxlu bədii detallara təsadüf edirik. Bunu tədqiqatçı-
lar yazıçının tarixi-etnoqrafik detallardan istifadə bacarığı 
kimi, yaxud əsərə tarixi kolorit qatmaq istedadı kimi də 
qiymətləndirirlər. Əslində, bu, yazıçı Anarın povestin mət-
nində bir müəllif-obraz kimi iştirak «yüküdür». O, daim 
povestdəki hadisələrin «yanındadır». Öz «məna yükü» ilə 
qədim eposdan gələn süjet və motivləri «ümummilli tale-
yin» enercisi ilə süsləndirir. Onları oğuz tarixinin sxemlə-
rindən ümumtürk, ümumazərbaycan tarixinin sxemləri-
nədək inkişaf etdirir. 
Povestdə bir ciddi məqam da ümumnəzəri aspekt 
kimi diqqəti cəlb edir. Anar eposun obrazları üzərində san-
ki «cərrahi korreksiya» aparır. Müəyyən obrazları bir ob-
razda birləşdirir, birinin funksiyasını digərinə «verir» və s. 
Bütün bunlar zahiri görüm planında yazıçının yaradıcılıq 
sərbəstliyidir. Və hər bir yaradıcı subyekt kimi Anarın da 

---

 109 
belə  «əməliyyatlardan» istifadə etmək hüququ vardır. 
Lakin məsələnin kökləri bir qədər də dərindədir. Anar bu 
yaradıcı əməliyyatları apararkən eposun poetik quruluşunu 
pozmur. Hər bir eposda olduğu kimi, «Kitabi-Dədə Qor-
qud» dastanlarında da təsadüfi obrazlar ola bilməz. Mətn-
dəki obrazlar epik dünya modelinin quruluşunu əks etdirir. 
Bu cəhətdən dünya modelində  nə  qədər həyati funksiya 
varsa, o sayda da  həmin funksiyaların daşıyıcı obrazı ol-
malıdır. «Kitabi-Dədə Qorqud» eposu ilə bütün yaradıcı 
ömrü boyu bədii-intellektual ünsiyyətdə olan Anar eposun 
poetikasını bütün ruhu ilə duyur. Ona görə də onun obraz-
lar üzərində apardığı  əməliyyatlar,  əslində, epos poetika-
sının quruluşunu, funksiyaların sistemini pozub-dağıtmır. 
Anarın povestdə gördüyü iş  məhz funksiyaların təbiətinə 
uyğun obrazyaratmadır. Onu da vurğulamaq lazımdır ki, 
məhz bu cəhəti Anarın «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı əsa-
sında yazdığı «Dədə Qorqud» povestini yeni bir eposa - 
«povest-dastana», yaxud kino dilində özünün düşündüyü 
kimi «kinodastana» çevirmişdir. 
Bütün bu deyilənləri  əyaniləşdirmək üçün povestə 
müraciət edək. Əsər oğuzların öz aralarında qanlı döyüşü-
nün təsviri ilə başlanır: «O gün Oğuz ellərinin ağır günüy-
dü. Oğuz oğulları biri-birinə qarşı qalxmışdı. Dost-dostla, 
qohum-qohumla cəng edirdi, qardaş qardaşdan, ata oğul-
dan ayrılmışdı» (41, 4). 
Anar yaradıcı kombinasiya edərək «Kitabi-Dədə 
Qorqud» eposunun sonunda İç Oğuzla Daş oğuz arasında-
kı qardaş qırğınını povestin əvvəlinə gətirir: son ilə əvvə-
lin (sonluqla başlığın) yerini dəyişir. Bədii mətn konsturk-
siyasında yerdəyişmə heç vaxt riyaziyyatdakı «iki ədədin 
yerini dəyişdikdə  cəmin dəyişməməsi» kimi mexaniki 
əməliyyat deyildir. Mətndə yerdəyişmə poetik məkanların 
və zamanların yerdəyişməsidir. Bununla mətnin bütün 
xronotopu - məkan-zaman sistemi dəyişir. Bu isə 
 110
müəllifdən dəyişdirdiyi sistemin yeni  kombinasiyada dü-
züm formulunu tapmağı  tələb edir. Süjetdən məlum olur 
ki, bu, Anar tərəfindən düşünülmüş müəllif bədii konsep-
siyasına uyğun bütöv kompozisiya sistemidir. Bu döyüşün 
qəribə sonluğu da həmin sistemin içindədir. Belə ki, dö-
yüşdə öldürülənlər daşa çevrilirlər: «Döyüş meydanının 
qəribə mənzərəsi vardı. İgidlər, atlar bir-bir həlak olduqca 
donub qalırdılar, daşa dönürdülər... Döyüş sona yetdi; indi 
bu meydan daş heykəllər düzülmüş bir çöl idi, insan və at 
heykəlləri müxtəlif vəziyyətlərdə, müxtəlif biçimlərdə do-
nub qalmışdı..» (41, 4-5). 
Bu daş mənzərəsi müəllifin düşüncəsində konstruksi-
yalaşdırılmış tarix konsepsiyasının bədii təzahürüdür. Hə-
min daş heykəllər Azərbaycan-oğuz-türk tarixinin «daşla 
yazılmış kitabı» - «daşa yazılmış tarixidir». Əsərdəki Qo-
bustan obrazı məhz bu daşla yazılmış tarixin obrazıdır. Bu 
tarix əsərdə quru, çılpaq hadisələrin düzümü kimi verilmir. 
Biz burada milli tarixin təməl fəlsəfəsini - həyat-ölüm mo-
delini də görürük. Anar əsərin  əvvəlində  Dədə Qorqudun 
mifoloji  əfsanələrdən bizə  məlum olan «ölümdənqaçma» 
motivini məhz milli tarixin fəlsəfi-bədii əsası kimi mətnə 
daxil etmiş  və povestin bütün süjetini, obrazların bütün 
hərəkət dinamikasını bu həyat fəlsəfəsinin məntiqinə tabe 
etmişdir. 
«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının süjet-kompozi-
siya quruluşunu əks etdirən elementləri əsərə üzvi ünsürlər 
kimi daxil edən Anar povestin əsas süjetini eposun ilk bo-
yu olan «Dirsə xan oğlu Buğac» boyunda olduğu kimi Ba-
yandır xanın məclisi ilə başlayır. Üç çadır qurulub: ağ, qır-
mızı və qara. Ağ -oğlu olanlar, qırmızı qızı olanlar, qara - 
övladsızlar üçündür. Biz burada müəllif düşüncəsində mo-
delləşdirilmiş ilk yaradıcı  əməliyyatla qarşılaşırıq: epos-
dan fərqli olaraq Bayandır xanın vəziri var və bu, bizim 
eposda Daş Oğuzun başçısı kimi tanıdığımız Alp Aruzdur. 

---