Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
132
diқ(özbək); bakdıқ,geldik(türkmən); sattıқ,durduқ (qa-
qauz); keldik,bildik(qazax); geldik(qumuq); karadık
(karaim); kittek,söydük(kazan-tatar); isledik(qaraqal-
paq); bildik(noqay); iştedik(qırğız) və s.
-nız, -niz, -nuz, -nüz Azərbaycan, türk, qaqauz dil-
lərində müşahidə olunur. Məs.: gəldiniz, sevdiniz(Azər-
baycan), yendiniz,durdunuz(türk); aldınız,doydunuz(qa-
qauz) və s.
Azərbaycan danışıq dilində ikinci şəxsin cəmində
-nız əvəzinə geniş şəkildə -z formasının işlənməsi, bə-
zən ədəbi dil nümunələrinə də sirayət edir. Məsələn:
Mahmudun gözləri güllərə baxırdı və elə bil,“Məryəmi
gördüzmü?” – soruşdu, göllərə baxırdı, yollara baxırdı,
“Məryəmi gördüzmü?”– soruşurdu,çöllərə baxırdı, yol-
lara baxırdı,sulara baxırdı, “Məryəmi gördüzmü?”– so-
ruşurdu; qürbətdə hərə öz elini arzular (Elçin, Mahmud
və Məryəm).Azərbaycan dilinin Şərur şivəsində şühudi
keçmiş zamanda ikinci şəxsin cəmində ədəbi dildə mü-
şahidə olunan -nız deyil, -z,-yız
4
şəxs sonluqlarından
istifadə edilir
1
.
Karaim dilinin Trakay dialektində -nız, -niz, -nuz,
-nüz şəxs şəkilçisinin yerində -yız, -yiz, -yuz, -yüz şəxs
sonluğundan istifadə olunur: kaldıyız, kaytardıyız, tur-
duyuz və s.
Geniş və ya tam formalı şəxs sonluqları felin keç-
miş zamanının digər formalarını, indiki və gələcək za-
man formalarını əhatə edir.Türk dillərində bu tipli şəxs
sonluqları aşağıdakılardır:
Tək I ş.– -am
2
, -ım
4
, -ın
2
, -man
2
, -mın, -pan
2
,
1
Имамкулиева К.Г.Шарурские говоры азербайджанского языка. АКД.
Баку,1991,с. 19
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
133
-pın, - ban
2
II ş.t– -ın
4
, -san
2
, -sın
4
, -sa
2
III ş.t– – ; -dı
I şəxsin təki. -ım, -im, -um, -üm şəxs sonluğu türk,
qaqauz, yakut dillərində; -ım, -im altay, krım-tatar, şor,
tofalar dillərində, -am, -əm yalnız Azərbaycan dilində
istifadə edilir;məs.: söyleyeceğim, okumuşum,(türk); gi-
derim, satmışım (qaqauz); bardım(yakut); aladım(al-
tay); satkanım,(krım-tatar); alçanım, kezerim(şor); bar-
qanım, kelgenim(tofalar); saymışam, görərəm (Azər-
baycan) və s.
-män şəxs sonluğu uyğur dili, -man özbək dili,
-man, -men noqay, qumuq, qaraqalpaq dilləri, -pan,
-pen, -ban,-ben noqay, qaraqalpaq dilləri üçün xa-
rakterikdir.Məs.: alğanmän, körimän(uyğur );koyarman,
bolaman, berermen(noqay); bilgenmen(qumuq); bas-
layman, işkenmen(qaraqalpaq); ketaman(özbək); bo-
larman, görgenmen(qumuq); baslayakpan, bereyekpen
(noqay); alıppan(qaraqalpaq) və s.
-mın, -min şəxs sonluğu qazax, karaim, xakas, qır-
ğız, şor dillərində, -mın, -men başqırd, kazan-tatar dil-
lərində, -bın, -bin xakas, yakut dillərində, -pın, -pin xa-
kas, qazax, şor, yakut dillərində, -pım, -pim şor dilində,
-men karaim dilinin Qalis dialektində rast gəlinir. Mə-
sələn: bolğanmın/bolğam, istermin(qazax, karaim, xa-
kas); alıptırmın(qırğız); tutqanmın, kelgemin(şor); as-
qanmın, kitermen(başqırd); utıramın, kaçaçakmın, tü-
kərmen(kazan-tatar); alirbın, sanirbın, körirbin(xakas);
alabın(yakut); satalaxpın, kilçikpin(xakas); bastappın,
isteppin(qazax); alqalakpım,kelqelqkpim(şor); sapıppın,
bilbippin(yakut); kelqeymen, telermen (karaim) və s.
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
134
-ın, -in şəxs sonluğu türkmən dilinə məxsusdur.
Müasir türkmən dilində felin zamanlarını ifadə edər-
kən I şəxsin təkində digər türk dillərində müşahidə
olunmayan -ın, -in şəxs sonluğundan istifadə olunur. -
ın, in şəxs sonluğu əksər türk dillərində II şəxsin təkini
ifadə etdiyi halda, türkmən dilində I şəxsin təkini ifa-
dəsinə xidmət edir : men bilyerin, men bilerin, men
qalyarın, men qaların, men bakyarın, men gelerin və s.
Tatar dilinin Şərq dialektində gələcək zaman I şəx-
sin təkində ədəbi dil üçün xarakterik olan -mın, -men
şəxs sonluğu əvəzinə -ım, -em sonluğundan istifadə
olunur: kaytırım (katırmın), kiterem (kitərmen)
1
.
Orta Ural başqırdlarının dilində felin xəbər şəklinin
keçmiş zamanı I şəxsin təkində barğanmın, barğam-
mın, barğamın, barğam variantlarında işlədilir
2
. Bu va-
riantlılıq nəinki keçmiş zamanda, eləcə də digər zaman
formalarının təsdiq və inkarında müşahidə olunur.
Ş.Şükürov yazır:“I şəxsin təkində almışmen və al-
mışam formalarının işlənməsi bəzi xüsusiyyətlərə ma-
likdir:1) almış-men tipli forma özbək dilinin bütün inki-
şaf mərhələləri üçün xarakterik olmuşdur; 2) almışam
tipli forma XV əsrdən müşahidə olunur ki, o da yalnız
poeziya dilində istifadə olunurdu”
3
.
II şəxsin təki.-san,-sən Azərbaycan, -san,-sen öz-
bək,qumuq; -sen karaim dilinin Qalis dialektində, -sın -
1
Ахатов Г.Х. О восточном диалекте татарского языка. с.51-65.
ВДТЯ. Баку, Изд. АН АССР, Том XII, 1958, с. 60.
2
Дильмухаметов
М.И. Особенности наклонений глагола в говоре средне-
уральских башкир.//Вопросы диалектологии тюркских языков. Уфа, 1985,
БФАН СССР, с.128.
3
Шукуров Ш. Наклонения и времена глагола в письменных памятников
узбекского языка в сравнительном освещении. АДД. Ташкент, 1974, с. 90.
Dostları ilə paylaş: |