Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
71
dillərində
-ğan, -gen, -qan, -ken, altay,
noqay dillərində
-ğan, -gen, -kan, -ken, başqırd, kazan-tatar, uyğur dillə-
rində
-ğan, -gən, -qan, -kən, özbək dilində
-qan, xakas
dilində
-ğan, -gen, xan, -ken,-an, -en formalarında özü-
nü göstərir. Altay dilində həmin şəkilçi variantları ilə
yanaşı, həm də
-ğon, -gön, -kon, -kön variantlarından da
istifadə olunur. Nümunələrə nəzər yetirək:
Tək Cəm
I şəxs Azərb.: getmişəm getmişik
türk: anlamışım anlamışız
qaqauz: kalmışım kalmışık
qazax: alğanmın alğanbız
qırğız: bilgenmen bilgenmiz
qaraqalp.:bilgenmen bilgenbiz
başqırd: kitkənmen kitkənbež
xakas: tökkem tökkebis
özbək: қilqanman қilqanmiz
qumuq: satqamman satqammïz
tuva: öörenmişaan
men öörenmişaan bis
II şəxsAzərb.: getmi[ş]sən getmi[ş]siniz
türk: anlamışsın anlamışsınız
qaqauz: kalmışın kalmışınız
qazax: alğansıŋ alğansıŋdar
qırğız: bilgensiŋ bilgensiz
qaraqalp.: bilgenseŋ bilgensiz
başqırd: kitkənheŋ kitkənhegež
xakas: tökkeziŋ tökkezer
özbək: қilqansan қilqansiz
qumuq: satqansan satqansïz
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
72
tuva: öörenmişaan
sen öörenmişaan siler
III şəxs Azərb.: getmişdir getmişlər
türk: anlamış anlamışlar
qaqauz: kalmış kalmışlar
qazax: alğan alğan
qırğız: bilgen bilgenler
qaraqalp.: bilgen
bilgen
başqırd: kitkən kitkəndər
xakas: tökken tökkenner
özbək: қilqan қilqanlar
qumuq: satqan satqallar
tuva: ol öörenmişaan
olar öörenmişaan
Azərb.: – Altı saat növbədə duracağam. Məndən
nigaran olmayın, gündüz doyunca
yatmışam; –Deyəsən
onun adını ştabdan
çıxardıblar(Mir Cəlal, Açıq kitab);
türk:Siyen – Ah, ne hassas bir insan.Sonra? Neler
yaz-
mış daha?(A.Nesin, Hadi öldürsene Canikom); qaqauz:
Karaullar ölə da
yapmışlar.
Gelmişler avşamnein bu çor-
bacının pençeresinä da
sölemişlər ona
yukardan mer-
kezdän izini(Qaqauz folkloru,Kara bakla); kazan-tatar:
Berkönne işek yapkanda xuja səer ber tavış
işetkən
(Q.Bəşirov); xakas:Mıyağıs pastap pir xat
alğan (126,
34); özbək:Bobirnoma mavzusida qator badiiy asarlar
ham
yaratilgan
(www.turan.info/forum/showthread. php?t);
qazax: Özende balıқşılar au қarap jür,
Toğayda oraқ dausı şaŋ-şüŋ
orğan.
“Allalap”, al kitaptı қoldarıŋa!
Küldarın Küday suymes jalқau
bolğan
(A.Baytursinov,Oқuğa şaқıru).
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
73
qırğız:Oşonduktan
jan balam,
Adil adamlar
baskan
Ak joldorqo tüşkünüŋ,
Takıbaalar
taptaqan.
(Suleyman padişanın nuskaları)
N.K.Dmitriyev yazır:“Bu nəticə mühümdür ki,“ob-
yektiv”(yaxud “qəti”) keçmiş zamana əks olan bu forma
mənasına
görə vahid deyil, dörd başlıca məqamdan iba-
rətdir:
1)
nəticə anı(=lat.perfectum logicum,
məsələn: “gəlmişəm”
= “burdayam”; “o,ölümcül zədələnib” – “o ölübdür” –
subyektiv nəticə);
2
)
şübhə anı (=conjunctivus potentialis:
“deyəsən, sən zə-
dələnmisən”);
3)
tarixi ötürmə anı(=perfectum historicum:“
deyirlər ki, o
ölub”);
4)
gözlənilməz hökm anı
(“belə çıxır ki, məni aldadıblar”)
1
.
-Mış şəkilçili keçmiş zaman orxon abidələrinin di-
lində də işlənmişdir; məs.:
Sü:sül(e)p(e)n:tört:bul(u)ñd(a)kı:bod(u)n(u)g:kop:
(a)lm(ı)ş:kop:b(a)z:kılm(ı)ş:b(a)şl(ı)g(ı)g:yük(ü)nt(ü)r-
m(i)ş:tizl(i)g(i)g:sökürm(i)ş:ilg(e)rü:k(a)d(ı)rk(a)n:yış-
ka: t(e)gi:kirü:t(e)m(i)r:k(a)p(ı)gka:tegi:koont(u)rm(ı)ş
(KTD2)
2
1
Дмитриев Н.К.К вопросу о значении османской глагольной формы на
-мыш. Строй тюркских языков. Москва, ИВЛ, 1962, с. 185.
2
Tekin Talât.Orhon Yazıtları.Ankara,Türk Dil Kurumu Yaınları,2008,
s.24.