Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
168
 
 
 
 
yerində  -dı  şəkilçili keçmiş zaman forması  işlənir: 
türk: Çekinme, söyle, dedi, ben artık her şeye alıştım; -
Şevket, bir az uyan. Ben geldim  oğulcuğum, dedi; -
Ben eski bir insanım. Anlaşmamıza imkan yok. İnsan-
ların paradan başka  şeylerle de mesut olacaklarına 
inanarak yaşadım. O kanaatle öleceğim; Ne söylüyor-
sunuz, dedi, size ne yaptım? Benden ne fenalık gör-
dünüz?(R.N.Güntekin,Yaprak dökümü);-Buraya bunun 
için mi geldiniz?(A.Nesin); Aptallaşdığımı görünce 
sordu: - Siz köyden mi geldiniz?(A.Nesin,Satılmıştır). 
Türk dilində  işlənən bu cümlələrdəki alıştım, gel-
dim, yaşadım, yaptım, gördünüz, geldiniz görülən keç-
miş zamanı ifadə edən fellər Azərbaycan dilində alış-
mışam, gəlmişəm, yaşamışam, etmişəm, görmüsünüz, 
gəlmisiniz nəqli keçmiş zamanda olan fellərə uyğun 
gəlir. Türk dilində müşahidə olunan bu cəhətə qaqauz 
dilində  də rast gəlinir. Yəni, Azərbaycan dilində  işlə-
nən -mış şəkilçili keçmiş zaman formasının qaqauz di-
lində  də mövcud olmasına baxmayaraq Azərbaycan 
dilində işlənən -mış şəkilçili keçmiş zaman forması qa-
qauz dilində bəzi məqamlarda -dı şəkilçili keçmiş za-
manla ifadə olunur; məs.: qaqauz:  
Ne geldin? –sordu sabaam  
-Gün için duudum   
- Ne geldin? –sordu bobam 
-Kanımı duydum 
 
“Xoş geldin”, bey Quboqlu 
sefaladın çok! 
İçerdä – taazä soluk,  
payacan da yok.  (S.Kuroqlu) 

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
169
 
 
 
 
Əksər türk dillərində bu vəziyyətlə qarşılaşırıq: 
uyğur:U mäĭlämdin bu m  äĭläηqä  
    Sini däp käldim! 
    Meĭlim bar mo, meĭlim yok mo 
    Sınaĭ däp käldim.              
                      (С.Е.Малов, Уйгурский язык, с.15) 
Özbək: Zahiriddin Muhammad Bobur 1483 yilning 
14 fevralida Andijonda tug'ildi. 
Müasir Azərbaycan dilində bəzən üslubi məqam-
larda -dı şəkilçisi -mış şəkilçisini əvəz edir; məs.: -Xoş 
gəldin, - deyib Məcid kişi qırağı əyilmiş köhnə vedrəni 
torpaq qalağının yanına tulladı (İ.Məlikzadə, Quyu). 
Müasir türk dilində  -dı  şəkilçisinin dil norması 
kimi  -mış  şəkilçisini  əvəz etməsi xüsusiyyətinə  hətta 
felin mürəkkəb formasında da təsadüf olunur. Məlum 
olduğu kimi, müasir Azərbaycan dilində,eləcə də,digər 
türk dillərində  -dı  şəkilçili keçmiş zamanın mürəkkəb 
formasına rast gəlinmir. Yəni  -dı  şəkilçisindən sonra 
idi hissəciyinin işlənməsi qeyri-mümkündür. Müasir 
türk dilində isə -dı şəkilçili keçmiş zamanın idi hissə-
ciyi qəbul etməsi mümkündür. Bu məqamda şəxs son-
luğu -dı şəkilçili keçmiş zaman şəkilçisindən sonra və 
idi hissəciyindən isə əvvəl işlənir. Türk dilində işlənən 
həmin  -dı  şəkilçili mürəkkəb forma müasir Azərbay-
can dilində -mış şəkilçili keçmiş zamanın mürkkəb for-
masına uyğun gəlir.Məs.:Orhan – Ha...(Birdenbire Ay-
şenin elini öper) Kızımı kurtardınızdı...; Ayşe –Ham-
let'te de seyrettimdi sizi.(N.Hikmet, Her şeye rağmen); 
-Bir defa sizinle Akif Beyin yalısında görüştüktü Ha-
nımefendi, dedi. Bir gün de ben sizi yine Akif Beyin 

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
170
 
 
 
 
ailesiyle Küçüksu'da gördüm (H.E.Adıvar, Zeyno'nun 
oğlu). 
N.Məmmədov yazır: “Nəqli keçmiş zaman hal, və-
ziyyət bildirən(oturmaq, durmaq, qalmaq, yatmaq, da-
yanmaq, uzanmaq, söykənmək) fellərlə işlənərək, həm 
də indiki zamanı bildirir”
1
. 
Həqiqətən də,oturmuşam, durmuşam, qalmışam, 
yatmışam, dayanmışam, uzanmışam, söykənmişəm  və 
s. kimi ifadələri nəqli keçmiş zamanda işlənsə də, əs-
lində indiki zaman məzmunu daşıyır. 
 
İndiki zamanın 
semantik-üslubi xüsusiyyətləri 
Akademik A.A.Axundov felin indiki zamanının 
məzmununda iki əsas cəhəti vurğulayır:  
1. felin indiki zamanı danışıq vaxtı ilə bilavasitə 
əlaqədardır; 
2. felin indiki zamanı danışıq vaxtı ilə bilavasitə 
əlaqədar deyil 
Akademik hər bir cəhət daxilində özünəməxsus 
xüsusiyyətlərin olduğunu göstərir. Belə ki, o,birinci, 
yəni danışıq vaxtı ilə bilavasitə əlaqədar olan indiki za-
manın daxilində bunları qeyd edir:  
a) hal və ya hərəkət danışıq vaxtı ilə tam uy-
ğunluq təşkil edir; 
b) hal və ya hərəkət danışıq vaxtı ilə tam uyğun-
luq təşkil etməklə bərabər, subyektin ümumi xüsusiy-
yətini əks etdirir; 
                                                 
1
 Məmmədov N.Azərbaycan dilçiliyinin nəzəri əsasları.Bakı,Maarif,1971, 
s. 236.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
171
 
 
 
 
 v) danışıq vaxtı ilə tam uyğunluq təşkil edən fel 
eyni zamanda uzun dövrlərə, həm keçmiş, həm də 
müəyyən dərəcədə  gələcək zamana aid olan ümumi 
halları ifadə edir
1
.  
Müəllif ikinci – danışıq vaxtı ilə bilavasitə əlaqə-
dar olmayan indiki zamana aşağıdakı xüsusiyyətləri 
aid edir:a) subyektə aid peşə və ya sənətlə, habelə vər-
dişlə əlaqədar olan ümumi hal və hərəkətlər; b)subyek-
tin sürəkli xarakterdə olan vaxaşırı hal və  hərəkətlər; 
v) yalnız müəyyən zaman ərzində, müəyyən indiki za-
man hüdudunda fəaıliyyət göstərən hal və ya hərəkət-
lər;q)danışılan vaxtdan əvvəl olmuş bir əhvalatın və ya 
hadisənin hekayətində  işlədilməsi;  ğ)təbiət və müəy-
yən şəraitin təsvir edilməsi; d)elmi əsərlərdə proseslə-
rin ifadəsi; e) hökm ifadə etməsi və s 
2
. 
M.Ş.Rəhimov Azərbaycan dilinin XIV-XVIII əsr 
yazılı abidələrində  -ır, -ir, -ur, -ür  şəkilçili indiki za-
man formasının 5 məna xüusiyyəti haqqında danışır
3
. 
D.M.Nasilov qədim uyğur dilində -ur şəkilçili in-
diki zamanın  6 məna xüsusiyyətindən bəhs etmişdir
4
. 
“Müasir yakut ədəbi dilinin qrammatikası”  əsə-
rində felin indiki zaman formasının 3 məna xüsusiyyəti 
fərqləndirilir:1)danışıq anında baş verən hərəkət, 2)da-
nışıq anından sonra baş verən hərəkət, 3)öz təbiətinə 
                                                 
1
 Axundov A.A. Felin zamanları. Bakı, ADU nəşri, 1961, s. 74-76.  
2
 Axundov A.A. Felin zamanları. Bakı, ADU nəşri, 1961,s. 77-83.  
3
 Рагимов  М.  Формы  выражения  настоящих  и  будущих  времен  в 
письменных  памятниках  азербайджанского  языка XIV – XVIII ве-
ков. АКД. Москва, 1957, с. 7.  
4
 Насилов В.М. Древне - уйгурский язык. Москва, ИВЛ, 1963, с. 9-
10.  

---