Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
175
 
 
 
 
tərir”.
1
 Yalnız Azərbaycan dilində deyil, digər türk dil-
lərində də indiki zaman formasının yaratdığı üslubi xü-
susiyyətləri izləyərkən onların daha geniş təzahürə ma-
lik olduqlarının şahidi oluruq. 
-ır<-dı. Bəzən türk dillərində indiki zamanı ifadə 
edən müvafiq morfoloji göstəricilər  -dı  şəkilçili qəti 
keçmiş zamanın yerində işlənə bilir. Bu da o deməkdir 
ki, indiki zaman keçmiş zamanı əvəz etməklə hərəkəti 
daha qabarıq ifadə edir. Bunu aşağıdakı nümunələrdən 
də görmək olar:türk:Kadınlar, erkekler, çocuklar. Bun-
ların bir kısmı düğün evinin saadetini sokaktan seyre-
diyor; bir kısmı içerideki kargaşalıktan ardına kadar 
açılmış kapılardan cesaret alarak yavaş yavaş bahçeye 
yayılıyor. Ali Rıza beyin özene bezene işlediği çiçek 
tarhlarının kenarına oturuyor (R.N.Güntekin, Yaprak 
dökümü); qaqauz:Dädu oturэr da bekleer. O bakэr uz 
kendi önünä, xiç çevirmeer kafasını başka taraflara. 
Onun gözleri batэrlar sade bir ona görünən erä (D.Kara 
Çoban, İxtiar); qaraqalpaq:Bödene buqup catırqan tül-
küniŋ kasına kelse, tülküniŋ  işek-silesi  қatıp, cer tır-
malap külip atırqanın köredi(85,139); kazan-tatar: 
Bezdna avılına törle yaktan dürt meŋləp krestyan jıela. 
Alar alpavıt jirləren tartıp ala başlıylar. Alpavıtlar Ka-
zanqa kaça. Eş zurqa kitə. Kuzqalış kürşe Samar, Pen-
za, Sember qubernalarına jəelə... “Bütün ətrafdan dörd 
minə  qədər kəndli Bezdnaya yığışır. Onlar mülkədar 
torpaqlarını ələ keçirməyə başlayırlar.Mülkədarlar Qa-
zana qaçırlar.  İş ciddi görkəm alır. Üsyan qonşu Sa-
                                                 
1
 Axundov A.A. Felin zamanları. Bakı, ADU nəşri, 1961, s. 110.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
176
 
 
 
 
mara, Penza və Simbirsk quberniyalarına yayılır” (K. 
Nəjmi).  
-ır < -mış, -ıb. :Azərb.: Kamil onun sözünü kəsdi: 
- Buyu dənizə buraxıb gedirsiz, bir neçə aydan sonra 
bünövrə kürsülərini gətirib qurursuz. Daha fikirləşmir-
siz ki, külək, dalğalar buyu sürükləyib aparır başqa ye-
rə, bunula da layihə nöqtəsi dəyişir. Quyu da qazılır ta-
mam başqa yerdə; neft də ala bilmirsiz(M.Süleyma-
nov,Dalğalar qoynunda); İyirmi ilə yaxındır ki, görüş-
mürük, tanımazsan da (H.Abbaszadə); - A sədr, mən 
iyirmi ildi quyu qazmıram.  İndi qollarımda heylə güc 
də qalmayıb (İ.Məlikzadə, Quyu) 
Bu cümlələrdə  gedirsiz –getmişsiniz,  qurursuz  – 
qurmuşsunuz, fikirləşmirsiz – fikirləşməmişsiniz, apa-
rır – aparıb, dəyişir–dəyişib, qazılır – qazılıb, bilmirsiz 
– bilməmişsiniz, görüşmürük – görüşməmişik,  qazmı-
ram – qazmamışam mənalarını ifadə edir. 
-dı<-ır. Türk dillərində -dı şəkilçili keçmiş zaman 
forması indiki zamanın yerində işlənərək indiki zaman 
mənasının ifadə olunmasına xidmət edir:Azərb.:Ana-
xanım Feyzullanı görüb:-Hər vaxtınız xeyir.–dedi, son-
ra Həcərə tərəf döndü – yaxşı, bacı, mən getdim (Anar, 
Dantenin yubileyi); Uşaq, “anam gəldi” deyə sürətlə 
qapıya yüyürdü (İ.Əfəndiyev); -Bala, nənəmə deyərsən 
ki, mən çarxları almağa getdim(M.İbrahimov, Böyük 
dayaq); -Sən də orda otur, -dedi, səsini də  çıxartma, 
bildin!?(M.Süleymanlı,Şanapipik);–Xudahafiz, Ağata-
lıb, mən getdim! – deyə o, iş paltarını soyunmadan əl-
üzünü yuyub, nahar etmədən evdən qaçdı. Suğraxanım 
ərinin arxasınca çığırdı: - Hara getdin, a kişi? (S.Dağlı, 
Absətəli avsaytdadır) türk: İsmilin sesi- Ah yandım...; 

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
177
 
 
 
 
İbrahim - İsmailin ah yandım demesiyle omuzuma yas-
lanması bir oldu...; Orhan - Geliyoruz...(Gitmeğe dav-
ranır durur) Gidemem...Öldüm...Yazık...;Avrupalı: Ni-
ye güldün? Biz ölüyüz, unuttun mu? Ölüler güler mi? 
(N.Hikmet); Siyen(sözünü keserek)–Yetmiş mi?Aaa! 
(Güler) Diha -Ne oldu? Neye güldün?(A.Nesin,Hadi 
öldürsene Canikom); kazan-tatar:-Bernərsə birəse bul-
ma, sıηar Tavık ta! Jitte-dide;  İkenşe xatıηda “bik ük 
ömetle yüqel”, diyarsen. Berər aydan son qına ni dip... 
İşettenme? Minem küzlərqə yaşь tuldı. Çak kına kıç-
kırıp elap җibərmi kaldım. – İşettem...(Q.Bəşirov, Tu-
qan yaqım- yaşel bişek); yakut: Onno min bardım, en 
da bar “onda mən getdim, sən də gəl”
1
 
 
Gələcək zamanın 
semantik-üslubi xüsusiyyətləri 
Türk dillərində felin gələcək zamanı  zəngin se-
mantik xüsusiyyətlərə malik zaman formalarındandır. 
Müasir Azərbaycan dilində  və  əksər türk dillərində 
müşahidə olunan iki gələcək zaman forması – qəti gə-
ləcək  (-acaq)  və qeyri-qəti gələcək  (-ar) zaman for-
malarının semantik xüsusiyyətlərini göstərməyə çalışa-
cağıq. 
A.A.Axundov qəti gələcək zamanın 6, qeyri-qəti 
gələcək zamanın 7 məna xüsusiyyətini qeyd edir
2
. 
B.Çarıyarov müəyyən gələcək zamanın 10
3
, qeyri-
                                                 
1
 С.В.Ястремский. Грамматика якутского языка, s. 191. 
2
 Axundov A.A. Felin zamanları. Bakı, ADU nəşri, 1961, s. 94-107.  
3
 Чарыяров  Б.  Времена  глагола  в  тюркских  языках  юго-западной 
группы. АДД. Ашхабад, 1970, с. 40-41.  

---