Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
181
 
 
 
 
mızda da olsa aydınlatmaya yardımcı oluruz (A.Men-
güç, Kum saati); qaqauz: -Kurtar beni, kardaşım, büük 
iilik sana yaparım! (Qaqauz folkloru). 
3. Qeyri-qəti gələcək zaman gələcəkdə ardıcıl 
icra olunacaq iş, hal yaxud hərəkəti bildirir. Məs.: 
Azərb.: – Qış  ötər, yaz keçər, yay gələr. Bu ağac bir 
armud bar verər. O armud yetişəndə verərsən Mahmu-
da  yeyər, həmən də  sənin dərdinə  əlac olar(Elçin, 
Mahmud və Məryəm). 
4.  -ar, -ər  şəkilçili gələcək zamanın spesifik cə-
hətlərindən biri məhz onun bütün zamanları əhatə edə 
bilməsidir. Məs.:türk:Sarhoşluk kusur yaratmaz, kusur-
ları gözönüne çıkarır (A.Boysan, Zıkkımlanmak); De-
nizde boğulan insan seni de boğar(A.Mengüç, Çim-
mek mi?). 
-ar, -ər şəkilçili gələcək zamanın bu xüsusiyyəti, 
eyni zamanda, atalar sözləri, zərb məsəlləri, tapmaca-
larda geniş yayıldığından, demək olar ki, bütün türk 
dilləri üçün səciyyəvidir. Məs.:Azərb.:Özgəsinə quyu 
qazan özü düşər; Cücəni payızda sayarlar; türk:İt hü-
rür, kervan yürür; Kör Allah`a nasıl bakarsa Allah da 
köre öyle bakar; türkmən:Yurdı belet çapar; noqay: 
Tav tavqa jalukpas, Adam adamqa jaluqur “Dağ dağa 
rast gəlməz, İnsan insana rast gələr”
1
; uyğur: Aq yädä 
bala  yatur  Kır) “ağ yerdə bala yatar”(Tarla)
2
. Bu 
xüsusiyyət -ar,-ər şəkilçili gələcək zamanın inkar for-
masındada geniş yayılmışdır.Məs.:türk:Görünen köy 
klavuz istemez; uyğur:Kuruk şakka koşkaç konmas
3
. 
                                                 
1
 Н.А.Баскаков. Ногайский язык и его диалекты, s.158 
2
 С.Е. Малов. Уйгурские тексты, s.119 
3
 Yenə orada. s.122 

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
182
 
 
 
 
Gələcək zamanla bağlı  bəzi üslubi məqamlar da 
xüsusi maraq doğurur. 
-acaq<-ır. Bu üslubi məqam zamanı -acaq şəkil-
çili gələcək zaman forması ilə işlənmiş fel mənaca in-
diki zamanın ifadəsinə xidmət edir: türk: Orhan – (Ay-
şeye) Ben sizi bir yerlerden tanıyacağım...(N.Hikmet); 
qaqauz: Uzattı şişeyi Varaklıya: - İçeҗän mi? (D.Kara 
Çoban).   
-ır<-acaq.  Bəzən indiki zaman şəkilçiləri qəti 
gələcək zamanın  şəkilçilərinin ekvivalenti kimi çıxış 
edərək biri digərinin sinonimi olur və cümlədə  -ır 
indiki zaman şəkilçisi asanlıqla  -acaq  qəti gələcək 
zaman şəkilçisinin yerində işlənə bilir.  
Aşağıdakı nümunələr də sübut edir ki, bu türk dil-
lərində geniş yayılmış üslubi məqamlardandır.  
A.Axundov indiki zamanın gələcək zaman 
məqamında işlənməsinin səbəbini gələcəyin qəti hesab 
edilməsi ilə bağlayır
1
. 
Azərb.:Bu gün tennis oynayırıqmı? – deyə nəvaziş-
lə gülümsəyərək ondan soruşdum; -Demək, bunu qur-
tarandan sonra yuxarıda, Qızılqayanın altındakı körpü-
nü başlayırıq?(İ.Əfəndiyev,Körpüsalanlar); -İşdən çıx-
mışam. Çamadanımı hazırla, axşam yola düşürəm  (İ. 
Məlizadə, İki gün qabaq); -Tələbəyəm. Bu il universi-
teti qurtarıram(S.Səxavət,Daş evlər); Gələn il köçürəm 
Şuşaya - ana vətənə. Qəti sözümdü...(İ.Məlikzadə, Gü-
nəşli payız); Toçilov sevindi:-Nə yaxşı, nə yaxşı! Qu-
yu bəs havaxt qurtarır?; Gülşən radioya yaxınlaşdı: -
Filarmoniyada bu axşam yaxşı konsert verirlər, görək 
                                                 
1
 Axundov A.A. Dilin estetikası. Bakı, Yazıçı, 1985,  
s. 83.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
183
 
 
 
 
nə oxuyurlar, -dedi (M.Süleymanov,Yerin sirri); Məm-
mədbağır:- Qəzeti oxuyub gedib yatıram...-dedi (Elçin, 
Ağ dəvə); Gəldiyev paltosunun boğazını qaldırıb, dəh-
lizə  çıxanda Ağca xanım dalınca gəldi: “Axşam göz-
ləyirəm” (Mir Cəlal, Açıq kitab); türk: -Şişman kadın-
(oturduğu yerden müdüre) Peki ama, ben yarın sabah 
Parise gidiyorum...Dört saat şimdi gece yarısı sıra bek-
liyemem doğrusu kasanızın önünde; Şişman kadın –
Niye iltimasmış? Ben yarın  şafakla Parise uçuyorum 
(N.Hikmet); Zerzevatçı- (Hizmetçiye) Başınız sağ ol-
sun...Allah gani gani rahmet eylesin...Cenaze ne vakit 
kalkıyor?; Ferhad- İnsan yıllarca da konuşmasa ana 
dilini unutur mu, baba. İşe ne zaman başlıyorsunuz? 
(N.Hikmet); qaqauz: - Kömür bulacez yarın bän gide-
rim rayona, kopardaҗam kolxoza deyni iki-üç ton 
(N.Baboqlu, Legendanın izi). 
Bu cümlələrdə “hərəkətin icrası  məntiqi cəhətdən 
gələcək zamana aid olduğu halda, qrammatik cəhətdən 
indiki zamanı bildirir. Ümumiyyətlə, bütün qrammatik 
zaman formalarında belə  məntiqi sərbəstlik müşahidə 
olunur”
1
.  
İ.Tahirov bu xüsusiyyəti, yəni -dı şəkilçili keçmiş,  
-ır  şəkilçili indiki zamanın gələcək zaman yerində  iş-
lənməsini gələcək zaman mikrosahəsində ikinci dərə-
cəli morfoloji komponentlər sırasında göstərir
2
. 
-ır<-ar. Bəzən indiki zaman forması qeyri-qəti gə-
ləcək zaman formasının yerində  işlənərək onu əvəz 
                                                 
1
 Axundov A.A. Ümumi dilçilik ( Dilçiliyin tarixi nəzəriyyəsi və 
metodları). Bakı, “Maarif” nəşriyyatı, 1979, s. 83.  
2
 Tahirov İ. Temporallıq sahəsinin üfüqi strukturu (Azərbaycan dili ma-
terialları əsasında). //Türkologiya №1-2, Bakı, 2007, yanvar-iyun, s. 51.  

---