12
bədii məqsədəuyğun, bəzən ciddi, bəzən də yumoristik tərzdə oxucuya
çatdırmağa diqqət yetirirdi. İstəyirdi ki, yaratdığı obrazların fəaliyyəti,
şəxsi-ictimai taleyi, həyat yolu, daxili aləmi, fərdi psixologiyası açılsın;
onlar münasib bədii cizgi və vasitələrlə səciyyələnsin. Ədibin əlvan, zəngin
sənət qalereyasında yaddaqalan surətlər az deyil. Bəbir bəy, Qədir, Qumru
("Dirilən adam"), Mərdan, Bahar, Sona, Hacı İbrahim Xəlil ("Bir gəncin
manifesti"), Vahid, Sadıq kişi, Kərim Gəldiyev, Rübabə ("Açıq kitab"),
Kərimzadə, Səlim, Nəriman ("Yaşıdlarım"), Yunis ("Təzə şəhər"), Sabir,
Əntiqə, Bəndalı ("Yolumuz hayanadır") və başqaları həmin yolla
yaradılmışdır.
Mir Cəlalın əsas hekayə və romanları həyati problemlər qaldıran,
mənəvi-əxlaqi və ictimai-sosial məsələlər əks etdirən oxunaqlı, məzmunlu,
tərbiyəvi əsərlərdir. Xalqımızın inkişaf yolunun və mübarizə tarixinin bir
çox mənalı və ibrətli səhnələri burada öz əksini tapmışdır.
Şifahi xalq ədəbiyyatı və klassik bədii irsin bir çox qabaqcıl, realist
ənənələrinin Mir Cəlal yaradıcılığında yeni məzmun və formada yaşaması,
inkişaf etməsi təsadüfi deyil. Çünki Mir Cəlal irsdən faydalanarkən
məsələyə heç vaxt formal yanaşmamış, zahiri təsirə qapılmamış, həqiqi
sənətə məxsus yol tutmuş, orijinal yazıçı kimi hərəkət etmişdir. Orijinallıq
küll halında özünü həmin əsərlərin ideya-bədii keyfiyyətlərində, hadisələrə
sağlam müəllif baxışında, obyektiv qiymət və təsvirlərdə göstərmişdir.
Xalq yaradıcılığı ilə canlı və qırılmaz əlaqə ədəbi əsərin yaşamaq
hüququnu təmin edən mühüm şərtlərdəndir. Ona ğörə də hər bir dövrün söz
ustaları məqsədlərinə müvafiq tərzdə, müxtəlif ölçü-şəkildə həmin zəngin
xəzinədən istifadə edib gözəl əsərlər yaratmağa çalışmışlar. Folklordan
istifadənin vasitə və yolları isə müxtəlifdir. Yazıçı folklordan mövzu, süjet,
motiv də götürə bilər, əsərində məsəl, atalar sözü, bayatı və sair nümunələr
də işlədə bilər. Lakin bu nümunələrin işlədilməsi hələ öz-özlüyündə hünər
sayılmamalıdır. Söz sənət və sənətkar haqqında getdiyi üçün məsələ şifahi
ədəbiyyatdan alınmış nümunələrin sayında, müxtəlifliyində, bolluğunda
deyil, onlardan harada, necə, nə məqsədlə istifadə etməkdə, hadisənin
mahiyyətini açmaq üçün onları tutarlı bədii vasitəyə çevirməkdə, mətləbin
üzərinə işıq salıb ümumiləşdirici nəticə çıxarmaq və yekun vurmaqda onlara
əsaslanmağı bacarmaqdadır. Əlaqə-faydalanma özünü yalnız ayrı-ayrı
folklor "ünsürləri"nin, nümunələrinin, vasitələrinin işlədilməsində, onlardan
bəzən olduğu kimi, bəzən də dəyişdirilmiş şəkildə istifadə edilməsində
deyil, sözün geniş mənasında, yaradıcılığın ümumi ruh və mahiyyətində
göstərməlidir. Əsas məsələ şifahi xalq
13
ədəbiyyatının, eləcə də klassik ədəbiyyatın incəliklərinə, zənginliklərinə,
məna gözəlliklərinə, dərindən bələd olub, onu bədii yaradıcılığın inkişaf,
öyrənmə və faydalanma mənbələrindən birinə çevirə bilməkdir. Həmin
qaynaqlardan qidalanıb milli zəmin üzərində "bərəkətli" ədəbi məhsul
yetirməkdir. Ədəbi mirasa yaxşı bələd olmaq və ondan yaradıcı
bəhrələnmək sənətkarın mənəvi dünyasını, bədii təxəyyül və fərdi üslubunu
zənginləşdirir, əsərinə milli-ictimai keyfiyyətlər gətirir, canlılıq, kolorit və
xəlqilik ruhu aşılayır.
Mir Cəlal da ədəbi mirasdan həmin sağlam və düzgün yaradıcılıq
prinsipi, ədəbi-estetik meyar əsasında istifadə etməyə, zəngin xəzinə ilə
əlaqəsini qüvvətləndirməyə çalışımışdır. Məna zənginliyi, fikir dolğunluğu
və ifadə gözəlliyi ilə seçilən atalar sözü və məsəllər yazıçıya həm də sözə
qənaət etməyi, aydın, yığcam, səlis və obrazlı yazmağı öyrədir.
Ümumiyyətlə, folklordan, xüsusən, onun bu "aforistik təfəkkür" növündən
Mir Cəlal da çox şey öyrənib faydalanmışdır. Bir çox atalar sözü və
məsəllər ədibin bəzi əsərlərinin bir növ ideya özəyini təşkil edir. Məsələn,
"Oğul" hekayəsində "Kölgədə bitən ağacın kölgəsi olmaz" kəlamı epiqraf
kimi götürülüb, hər kəsin öz zəhməti, qabiliyyəti sayəsində ucalması,
hörmət və şöhrət qazanması, xalq və cəmiyyət üçün faydalı olması fikri əks
etdirilir. "Yalan ayaq tutar, yeriməz" aforizmi "Yalan yeriməz" hekayəsinin
meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. "İbrətli sözlər" silsiləsindən "Pul
tapmışdım" hekayəsinin əsasında "Haram pul ev dağıdar", "Xatalı adam"da
isə "Çağırılan yerə ar eləmə, çağrılmayan yeri dar eləmə" hikməti dayanır
və s.
Qeyd edək ki, sənətkarın folklordan faydalanma imkanları, vasitə və
üsulları geniş, müxtəlif olduğundan bu, xüsusi tədqiqata möhtac bir
məsələdir.
Yaradıcılığının digər aparıcı qolunu elmi və tənqidi fəaliyyəti təşkil edir.
O, bu sahədə də heç kəsə bənzəməyən üslubu ilə seçilmiş, özünəlayiq
önəmli yer və mövqe tutmuşdur. Klassik irsin, xüsusən Füzuli sənəti və
sənətkarlığının araşdırılması, habelə XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı və
ədəbi məktəblərinin öyrənilməsi ədibi xüsusi maraqlandırırdı. "Füzulinin
poetik xüsusiyyətləri" (1940) yığcam əsəri ilə o, böyük şairin sənətkarlıq
hünərini təhlil etmək, dil-üslub vasitələrini aydınlaşdırmaq vəzifəsini
qarşısına qoydu, Azərbaycan filologiyasında yüksək qiymətləndirilmiş "ilk
mühüm addım" atdı. "Füzuli sənətkarlığı" (1958) kitabı isə alimin iyirmi
illik tədqiqatının yekunu, gərgin əməyinin və səmərəli axtarışlarının nəticəsi
idi.
14
Söz yox ki, alim zəngin ədəbiyyatımızın müxtəlif dövrləri, mühüm
hadisələri, maraqlı simaları haqqında az yazmamışdır. Amma o, daha çox
XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli mütəxəssisi sayılırdı. Çünki
həmin dövrün ədəbi-mədəni həyatını bütövlükdə tənqid etmək, ədəbi-
ictimai prosesin vacib məsələlərini, ayrı-ayrı yazıçıların yaradıcılıq
xüsusiyyətlərini araşdırıb öyrənmək sahəsində çox səmərəli işləmişdir.
Onun bu baxımdan səciyyəvi və əhəmiyyətli olan "Azərbaycanda ədəbi
məktəblər"i yeni ədəbiyyatşünaslar nəslinin yetişməsində də az rol
oynamamışdır.
Mir Cəlal eyni zamanda müasir ədəbi-nəzəri, elmi-tənqidi fıkrimizin
inkişafına ürəkdən can yandıran güclü qələm və ağıllı təfəkkür sahibi idi. O,
Azərbaycan ədəbiyyatının 70-ci illərədək keçdiyi yola, sənətkarlıq, realizm
və xəlqilik axtarışlarına, ədəbi prosesin mənzərəsinə, janrların vəziyyət və
imkanlarına dair məzmunlu çıxışlar edir, məqalələr yazır, tədqiqat işləri
aparırdı.
Zəngin ədəbi-mədəni irsinin bir hissəsi - 1939-1970-ci illərə aid bəzi
məqalələri "Klassiklər və müasirlər" (1973) kitabında toplanmışdır. Kitab
müəllifin axtarış həvəsi, elmi təfəkkürü, tədqiq-təhlil qabiliyyəti haqqında
aydın və canlı təsəvvür oyadır.
Mir Cəlal S.Vurğun, M.S.Ordubadi, Mirzə Cəlil, Ə.Haqverdiyev,
S.Rüstəm, Ə.Məmmədxanlı, Ə.Cəmil, İ.Əfəndiyev və başqaları haqqında
yazdığı məqalələrdə yeni söz demiş, sənətkarlıq sirləri kəşf etmiş, dəyərli
mülahizələr söyləmişdir.
F.M.Dostoyevskinin məşhur bir kəlamı var: "Biz hamımız Qoqolun
"Şinel'indən çıxmışıq". Mir Cəlal da müasir nasirlərimizi nəzərdə tutaraq,
"Biz hamımız Mirzə Cəlilin "Poçt qutusu"ndan çıxmışıq" deyirdi. Bu, bir
aforizm kimi səslənir və ədib onu tez-tez təkrar etməyi xoşlayırdı. O, Mirzə
Cəlili özünə ustad sayır, yaradıcılığını hamıdan yaxşı duyur, sevir, tədqiq
edir və yüksək qiymətləndirirdi.
Həqiqət naminə onu da qeyd edək ki, bir çox yazıçılarımız Mir Cəlalın
sərrast qələmi, xeyirxah və obyektiv təhlili nəticəsində daha da
populyarlaşmış, hətta bəzi başabəla tənqidçilərdən müdafiə oluna bilmişlər.
Onun bəzən kiçik bir replikası, tutarlı bir müqayisəsi, obrazlı bir cümləsi
tədqiq obyektinin mühüm bir cəhətini, yaradıcılıq xüsusiyyətini dürüst
müəyyənləşdirməyə kömək edirdi: Filan yazıçı həyatdan, filan isə kitabdan
gəlmişdir; Əhməd Cəmil az yazır, fəqət saz yazır; Ə.Məmmədxanlı özünün
məharətli qələmi ilə bəzən az ağlabatan vaqiələrə belə oxucunu inandıra
bilir və s. və i.a.
Dostları ilə paylaş: |