86 Щикмят
1b,2a v
ərəqləri rəngli ünvanla bəzədilmişdir. Adı, ünvanı qızılı
mür
əkkəblədir. Haşiyələrdə duaların sayı ərəb rəqəmləri ilə göstərilmişdir.
Əlyazmanın 79-83-cü səhifələri olmadığından
həmin vərəqlərin yerinə
b
ənövşəyi rəngdə 4 vərəq yapışdırılmışdır. Lakin vərəqlər boş qalmışdır.
Titul v
ərəqinə basılmış möhür oxunmur. 1a vərəqində “vəqf” qeydinin
t
ərcüməsi belədir: “Ağlım başımda olduğu halda şəriət qanunu ilə “Səhifeyi-
kamil
ə”ni vəqf etdi, Mirzə Məhəmməd Səid, Mirzə Məhəmməd Mirzə Şirin adı
il
ə məşhurdur”.
Əlyazma sondan naqis olduğu üçün katibi və tarixi bəlli deyil. Sonda
t
əvəllüd tarixi verilmişdir. “Kərbəlayi Əhməd oğlu anadan oldu 25 cəmadül sani
ayı (18 iyun), 1195(=1780)-ci ild
ə”.
Əlyazmanın katibi və tarixi haqqında məlumat yoxdur. Paleoqrafik
əlamətlərinə görə onu XVII əsrə aid etmək olar.
H
əzrət Səccadənin “Səhifeyi-kamilə” əsərinin vəqf olunmuş nüsxələrinə
ayrı-ayrılıqda n
əzər salsaq, onların din tarixini öyrənmək və paleoqrafik
c
əhətdən maraqlı mənbə olduğu aydınlaşır.
Əlyazmalar İnstitutunda olan bütün formatlardan əlyazmalar bir-bir
n
əzərdən keçirilir, vəqf möhürü və vəqf qeydləri vasitəsilə müəyyənləşdirilərək
qeyd
ə alınır. Həmin əlyazmaların tədqiqi nəticəsində kim
tərəfindən və yaxud
kim
ə vəqf edildiyi, neçə-neçə vəqf və möhür sahibləri aşkarlanır. Bundan başqa,
burada saxlanılan v
əqf olunmuş nüsxələrin ayrıca kataloqu hazırlanıb çapa
t
əqdim edilmişdir.
Şübhəsiz ki, gələcək araşdırmalarda vəqf olunmuş əlyazmaların tərkibi və
mövzusu d
əqiqləşdiriləcək və müsəlman Şərq xalqlarının bu zəngin xəzinəsi
elmi ictimaiyy
ətə çatdırılacaq.
Ə
DƏ
Bİ
YYAT:
1.
Az
ə
rbaycan tarixi, Bakı, 1398. II c. s.217
2.
Петрушевский
И
.П
. Вакфные
имения
Ардабильского
мазара
в
XVII в
.
Труды
Инс
. Истории
АН
. Азерб
. ССР
, Баку
, 1947. т
.I.
3.
T.Nur
ə
liyeva. Və
qf olunmuş
ə
lyazmalar tarixində
, Tarix və
onun problemlə
ri.
Bakı, 1999,
№
2. s.70.
4.
M
ə
rə
si, Ic., №
5,19; Vc., 367.
5.
Ə
Yİ
, ə
lyazma, B-583/1029.
6.
____//_____ B-3319/4944.
7.
____//_____ B-5335/6960.
8.
____//_____ B-535/2153.
Din
ş
ünaslıq
87
R
övşən Fətişoğlu
«KИТАБИ-ДЯДЯ QОРГУД»
ДАСТАНЫНДА
ДИНИ ДЦНЙАЭЮРЦШЦ
Biz dцnyadan gedяr olduq
Qalanlara
salam
olsun!...
Yunis Иmrя
VЫЫ-ЫX яsrлярin yazыlы qaynaqlarыndan olan «Kitabi-Dяdя Qorqud»
dastanы oьuz soyumuzun tarixi keчmiшini яks etdirяn qяhrяmanlыq
sаlnamяsi, olduqca zяngin vя mюhtяшяm mяdяniyyяt abidяsidir.
Azяrbaycan шifahi vя yazыlы яdяbiyyatыnыn
яvяzsiz nцmunяsi kimi,
dastan azяri-tцrk qяhrяmanlыq mяfkurяsini tяqdim etmяklя yanaшы, boydan-
boya milli vя bяшяri dяyяrlяri dя юzцnяmяxsusluьu ilя seчilяn orijinal bir
цslubda tяrяnnцm etmяkdяdir.
Dastan qяhrяmanlarыnыn milli vя dini юzцnцdяrki sцjet цzrя mifdяn
reallыьa doьru tarixi inkiшaf xяtti cыzыr, konkret zaman kяsiyindя maddi vя
mяnяvi sintez tяшkil edяrяk xяlыtяlяшir.
«Kitabi-Dяdя Qorqud»un mяnяviyyat дяйярляри onun poetik ruhu, iч
dцnyasынdа якс олунур. Dastanыn dыш dцnyasы - maddeyi tarixi isя zamanla
baьlы olduьundan daha konkretdir. Bu tarix eramыzыn VЫЫ яsridir. Eramыzыn
ЫX яsrinя qяdяr davam
edяn bu dюvr Azяrbaycanda
İslam dini mяfkurяsinin
yayыlыb mюhkяmlяnmяsi vя hakim rяsmi ideologiyaya чevrilmяsi ilя xarakte-
rikdir. «Dяdя-Qorqud» qяhrяmanlarыnыn dini gюrцшlяrыnin formalaшmasы
prosesini izlяyяrkяn dюvrцn hadisяlяrinя,
İslam dininin yayыlma
mexanizminя nяzяr salmaq hяm dя ona gюrя vacibdir ki, dastanыn dinimizin
ideyalarыnыn tяsirinя mяruz qalmasы vя onun cazibя mяkanыna daxil olmasы
просеси anlaшыlsыn.
Elя bu mяqsяdlя dя qayыdaq VЫЫ-ЫX яsrlяrя.
«Яrяb ordularы 642-ci ildя Sasani ordularыnы darmadaьыn etdikdяn
sonra, Sasani шahlarыnыn яfsanяvi sяrvяtlяrindяn baшqa, Sasanilяr Иranыnыn
bцtцn яrazilяri dя onlarыn яlinя keчdi».
Nяhяng imperiyanыn tяrkib hissяsi olan
Azяrbaycan яrazilяrindя
88 Щикмят
яrяblяrin gяtirdiklяri yeni dinя mцnasibяt mцxtяlif oldu. Шimal vя Arran
яhalisinin rяsmi dini xristianlыq, cяnub яrazilяrindя mяskunlaшan яhali isя
atяшpяrяst idi.
Шimal bюlgяlяrindя vя Arranda yaшayan яhaliyя yeni dini qяbuletdirmя
siyasяtindя яrяblяr liberal mюvqedяn чыxыш edirdilяr. Belя ki, hяmin яrazilяrdя
yaшayan яhali «Kitab яhli» sayыlыrdы. Cяnub bюlgяlяrinя mцnasibяtdя isя
яrяblяr daha чox tяzyiq taktikasыndan istifadя edir, rяsmi din olan
zяrdцшtilik sыxышdыrыlыr, atяшpяrяstlik vя чoxallahlыlыq tяqib olunurdu.
«Azяrbaycanыn dehqan-feodallarы яvvяllяr
юz ata-babalarыnыn dinini
mцdafiя etmяyя cяhd etmiш olsalar da, чox keчmяdяn yяqin etdilяr ki, юz
яvvяlki imtiyazlarыnы saxlamaq цчцn onlara ancaq юlkяdя hakimiyyяti яlя
keчirmiш яrяblяrlя яmяkdaшlыq etmяk qalыr. Buna gюrя dя Azяrbaycanыn
feodal aristokratiyasыnыn
İslam dinini qяbul etmяsi prosesi чox tez baшa
чatdы». B.Bartold qeyd edirdi ki,
İslam dini zorakыlыqla yayыlmыrdы, nя
xristianlar, nя dя zяrduшtilяr tяqib olunmurdular.
Bяlazuri yazыr ki, xяlifяlяr яrяblяrdяn
tяqaцd alan vя dыvanыn
hesabыnda olan шяxslяri Azяrbaycan torpaqlarыnda yerlяшdirir vя onlara яmr
edirdilяr ki, «яhalini Иslama dяvяt etsinlяr».
Bцtцn Иslam tяdqiqatчыlarы qeyd edirlяr ki, яrяblяrin itaяt altыna aldыьы
юlkяlяrin xalqlarы yeni dini kцtlяvi шяkildя qяbul edirdilяr, чцnki V.Rozenin
dediyinя gюrя «яrяblяr юz sadяliyi vя bяsitliyi ilя яzяmяtli, yeni bir din
gяtirmiшdilяr vя bu yeni din tяqib vя didiшmяlяrin tяzyiqi altыnda haldan
dцшцb яzilяn kцtlяlяrin zюvqцnя ona gюrя uyьun gяlmiшdi ki, demяk olar,
hяr yerdя юzцnц kцtlяlяri yadellilяrin aьыr
iqtisadi zцlmцndяn azad edяn
xilaskar kimi gюstяrirdi».
«VЫЫЫ яsrin яvvяlяrinя doьru Иslam dini Azяrbayъanda hakim bir din
olur. Azяrbaycanda
İslam dinini yuxarы silk adamlarы birinci nюvbяdя vя
tamamilя danышыqsыz qяbul etdilяр, чцnki belя hяrяkяt etmяklя юz imtiyazlы
mюvqelяrini itirmяdilяr.
Yeni din tacir vя sяnяtkarlarыn arasыnda mцvяffяqiyyяt qazanыrdы,
чцnki яrяb hakim dairяlяri tacir sinfinя vя sяnяtkarlara bюyцk gцzяшtя gedir,
asanlыq yaradыr vя belяliklя, onlarыn fяaliyyяtini geniшlяndirirdilяr. Kяndlilяr
isя Иslam dinini qяbul etmяklя birinci nюvbяdя чalышыrdыlar ki, чox aьыr can
vergisindяn xilas olsunlar, чцnki Xilafяtdя bu
vergi Sasanilяr vя Bizans
xяzinяsinя verilяn tюycцlяrdяn yцngцl vя az idi. Bundan baшqa kяndli Иslam
dinini qяbul etdikdя xяlifя Юmяrin qanununa gюrя, mцяyyяn mцddяt
xяzinяdяn hяtta illik pul mцkafatы alыrdы».
Иslam dininin «Kitabi Dяdя Qorqud» qяhrяmanlarыnыn yaшадыьы
gerчяk tarixi dюvrdя xalq kцtlяlяrinя, elяcя dя yuxarы tяbяqяyя belя asanlыqla