Digər şüalanma mənbələri , birbaşa olmasa da, dolayı yolla canlılara və
ekoloji tarazlığa təsir göstərirlər. Belə mənbələrdən neytronlar, rentgen və
kosmik şüalardır.
Kosmik şüalar yer səthinə kosmik fəzadan daxil olub, həm korpuskulyar
həm də elektromaqnit dalğa təbiətlidir. Biosferdə kosmik şüaların intensivliyi
aşağıdır. Lakin bu amil kosmik uçuşlar üçün ciddi amil hesab olunur. Kosmik
ş
üalanma və geoloji süxurların biosferdə yaratdığı şüalanma qiymətinin
məcmuusuna fon radiasiyası deyilir. Bu radiasiya qiymətcə yer ekosistemlərlə
adaptasiya olunub. Fərz olunur ki, bitkidə olan genlər fon şüalanmasına görə
mövcud olurlar. Biosferin müxtəlif hissələrində fon radiasiyasının qiyməti
müxtəlif olur və bəzi hallarda bir-birindən 3-4 dəfə fərqlənir.
1.2.Canlı alə
min ionlaş
dırıcı ş
üaıara hə
ssaslığ
ı və
radiasiyadan
istifadə
nin ekoloji-iqtisadi aspektlə
ri.
Məlum olduğu kimi, hər bir kimyəvi elementin müxtəlif cür atomları olur.
Bu elementlərin bir hissəsi radioaktiv, digərləri isə belə xassəyə malik deyillər.
Elementlərin belə növləri izotoplar adlandırılır. Məsələn, karbonun, oksigenin
və digər elementlərin bir neçə izotopları vardır. Radioaktiv izotoplar qeyri-
sabitdir, parçalanmada bunlar şüalanma buraxaraq digər izotoplara çevrilir. Hər
bir radioaktiv izotop özünün atom çəkisi və yarımparçalanma müddəti ilə
səciyyələndirilir. Ekoloji nöqteyi-nəzərdən əhəmiyyətli radioaktiv izotoplar
cədvəl 3-də göstərilmişdir. Göründüyü kimi,
45
Ca – kalsium elementinin
radioaktiv elementidir. Onun atom çəkisi 65, yarımparçalanma müddəti 160
gündür [ 7].
Cə
dvə
l 3.
Ekoloji ə
hə
miyyə
tli radioaktiv izotoplar.
A qrupu.Təbii fon şüalanmasında iştirak edən təbii izotoplar
zotoplar
Yarımparçalanma
dövrü
Ş
üalanma növü
Uran – 235 (
235
U)
7·10
8
il
α
və γ
Uran – 238 (
238
U)
4,5·10
9
il
α
və γ
Radium – 226 (
226
Ra)
1620 il
α
və γ
Torium – 232 (
232
Th)
1,4·10
10
il
α
və γ
Kalium – 40 (
40
Ka)
1,3·10
9
il
β
və γ
Karbon – 14 (
14
C)
5668 il
β
B qrupu. Orqanizmi təşkil edən komponentlərin tərkibinə daxil olan bəzi
izotoplar
Kalsium – 45 (
45
Ca)
160 gün
β
Karbon – (
14
C)
5668 il
β
Kobalt – 60 (
60
Co)
5,27 il
β
və γ
Mis – 64 (
64
Cu)
12,8 saat
β
və γ
Yod-131 (
131
I)
3 gün
β
və γ
Dəmir – 59 (
59
Fe)
45 gün
β
və γ
Hidrogen – (Tritium)
12,4 il
β
Fosfor- 32 (
32
P)
14,5 il
β
Kalium – 42 (
42
K)
2,6 il
β
və γ
Natrium – 22 (
22
Na)
β
və γ
C qrupu. Böyük miqdarda parçalanma məhsullarında olan radioaktiv
izotoplar.
Stronsium – 90 (
90
Sr)
28 il
β
Stronsium – 89 (
89
Sr)
53 gün
β
Sezium – 137 (
137
Cs)
33 il
γ
Sezium – 134 (
134
Cs)
2,3 il
β
və γ
Civə - 106 (
106
Hg)
1 il
β
Civə - 103 (
103
Hg)
40 gün
β
və γ
Sirkonium – 95 (
95
Zr)
65 gün
β
və γ
Plutonium – 239
(
239
Pu)
2,4·10
10
il
β
və γ
Yod – 131 (
131
I)
3 gün
β
və γ
Uran – 235 (
235
U)
7·10
8
il
α
və γ
Uran – 238 (
238
U)
4,5·10
9
il
α
və γ
Yuxarıdakı cədvəldən görünür ki, ekoloji nöqteyi-nəzərdən əhəmiyyətli
sayılan radioaktiv izotopları bir-birindən müəyyən xüsusiyyətlərinə görə yaxşı
seçilən 3 qrupa (A,B,C) bölmək olar.A qrupuna daxil olan elementlər təbiətdə
fon şüalanmasını yaradan elementlərdir. B qrupuna daxil olan elementlər isə
bilavasitə bitki və heyvan orqanizmlərinin tərkibedici elementləridir.C qrupuna
isə daxil olan elementlər isə uranın və digər radioaktiv elementlərin bölünmə