Microsoft Word ihyo ilm ziyouz com doc

Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
73
giriftordir. Oxiratdagi azobi esa, bu dunyodagidan bir necha barobar ziyodadir. Shuning 
uchun ham Ibn Abbos: «Ilmni topgan joyingizda olaveringlar! Fuqaholarning bir-birlariga 
qarshi aytgan so‘zlariga quloq solmanglar! Chunki ular og‘ildagi takalar kabi 
urishaveradilar», deganlar. 
 
115. Abu Dovud Abu Hurayradan rivoyat qilgan. Ibn Moja Anasdan (r.a.) zaif isnod bilan rivoyat qilgan. Buxoriy bu hadis sahih emas 
degan.
 
 
2. Takabburlik va o‘zni odamlardan ustun qo‘yish. Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) 
bir hadislarida: «Kim o‘zini buyuk sanasa, Alloh uni kichraytiradi. Kim tavoze’ ko‘rsatsa, 
Alloh uni yuksaltiradi»,
116
 deganlar. Alloh taolodan rivoyat qilgan hadislarida esa: 
«Azamat Mening izorim, kibriyo esa, ridoimdir. Bas, kim bu ikki narsada Men bilan 
talashsa, uning belini sindiraman»,
117
 deya  marhamat qilganlar. 
 
Tortishuvchi tenglaridan o‘zini ustun qo‘yish xastaligidan hech qachon qutulolmaydi. 
Chunki u qadri keragidan ortiq bo‘lishini xohlaydi. Hatto majlislarda ham yuqorini, davra 
to‘rini talashib, g‘avg‘o ko‘taradi. O‘zidan boshqalarni yuqori o‘rinlarga munosib 
ko‘rmagani uchun, majlislarda baqir-chaqir qilib yuradi. Agar biror tor yo‘lakdan yurib 
qolishsa, kim birinchi yurishini ham talashishadi. Ushbu qilmishlari bilan pastkash, ayyor 
munozarachilar «ilmning izzat-obro‘sini saqlamoqchi» ekanliklarini ro‘kach qilib, janjalli 
xorlik va tubanlikni Alloh va Uning payg‘ambarlari maqtagan tavoze’ bilan adashtirib 
yuborishdi. Shuningdek, Alloh nazdida yomon, jirkanch bo‘lgan kibrni din izzati deb 
nomlashdi va natijada Alloh va Rasuli ko‘rsatmalariga zid ish qilishdi, «hikmat» va «ilm» 
kabi so‘zlarni o‘zgartirib, xalqning zalolatga ketmog‘iga sababchi bo‘lishdi.  
 
116. Xatib Umardan (r.a.) sahih isnod bilan rivoyat qilgan. 
117. Imom Muslim, Abu Dovud, Ibn Moja, Ibn Hibbonlari Abu Hurayradan rivoyat qilgan. 
 
 
3. Hiqd (gina-kudurat). Munozara ginalardan xoli bo‘lishi juda qiyin. Vaholanki, janob 
Rasululloh (sollallahu alayhi vasallam): «Mo‘min odam ginachi bo‘lmaydi»,
119
 deganlar. 
Ginaning jirkanch odatligi haqida ko‘p hadislar mavjud. Munozarachilar orasida raqibiga 
nisbatan, qalbida kudurati yo‘qlarini topish mushkul. Ularning birortasi raqibi so‘zlarini 
chiroyli tarzda qabul etmaydi. Balki ichida adovatini yashirib, munofiq kabi yuradi. 
Ko‘pincha yashirinib yotgan ginasi tashqariga chiqib ketadi. Munozarachi qanday qilib 
ginadan xalos bo‘lsin? Uning keltirgan dalillari, hukmlari barcha tomondan maqtovga 
sazovor bo‘lmasligi aniq. Shuning uchun, mabodo, raqibi uning so‘zini salgina 
qadrlamasa, qalbida gina ildiz otadi va uni umri oxirigacha uzib tashlay olmaydi. 
 
4. G‘iybat. Alloh taolo uni o‘limtik yeyishga o‘xshatgan. Munozarachilar «o‘limtik 
yeyish»dan hech tiyila olmaydi. Chunki doimo raqibini yomonlash, mazammat qilish, 
so‘zlarini keltirishdan to‘xtamaydi. G‘iybatdan imkon darajada saqlanganida ham, 
raqibining so‘zlarini hikoya qilayotib, yolg‘on qo‘shimasa-da, uning nuqsonlarini, ojiz 
taraflarini aytib o‘tadi. Bu ayni g‘iybatning o‘zidir. Yolg‘on esa, bo‘htondir. Shuningdek, 
undan yuz o‘girib, raqibining so‘ziga quloq tutgan kishini johil, axmoq,  farosatsiz va aqli 
past deb obro‘sini to‘kishdan tilini tiya olmaydi. 
 
5. O‘zni oqlash. Alloh subhonahu va taolo Qur’oni karimda: 
«Bas, sizlar o‘zingizni oqlamay qo‘yaqolinglar! U taqvodor kishilarni yaxshi 
bilguvchidir» (Najm surasi, 32-oyat), deydi. Bir donishmanddan: «O‘zi to‘g‘ri 

---

Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
74
bo‘laturib, jirkanch ko‘ringan narsa nima?» deb so‘rashdi. Shunda hakim zot: «Kishi 
o‘zini o‘zi maqtashidir», deb javob berdi. Munozarachi quvvatli, g‘olib va raqiblaridan 
peshqadam ekanini aytib, o‘zini ko‘klarga ko‘taradi. Hech bo‘lmaganda, gap orasida: 
«Bunaqa ishlarni bilmaydiganlardan emasman, men ilmda ancha peshqadam, o‘z 
uslubiga ega kishiman, hadislarni ham yod olganman», deydi. Bunga o‘xshash so‘zlar 
bilan o‘zini maqtaydi yoki fikrlarini yoyish uchun o‘zini ko‘rsatmoqchi bo‘ladi. Ma’lumki, 
maqtanish, o‘zni oqlash shar’an ham, aqlan ham yomon ishdir. 
 
119. Termiziy va Ibn Mojalar rivoyati. 
 
 
6. Josuslik qilish va odamlardan  ayb qidirish. Alloh taolo shunday deydi: 
 
«O‘zgalar aybini qidirib, josuslik qilmanglar...» (Hujurot surasi, 12-oyat) 
 
Munozarachi raqiblari aybini qidirishdan, xasimlari nuqsonini izlashdan hech 
charchamaydi. Hatto unga: «Sening shahringga bir munozara qiluvchi keldi», degan 
xabar yetsa, darhol uning botiniy holatini, qabih jihatlarini bilib olish uchun josuslar 
yollaydi, toki ehtiyoj bo‘lganida uni xijolatga qo‘ysin. Holat shu darajaga yetadiki, u 
raqibining yoshligini, o‘sha paytdagi holatlarini yoki tanasidagi kamchilik va kasalliklarni, 
masalan, kalligini aniqlaydi. Agar raqibining o‘zidan ustun jihatlari ko‘rinib qolsa, 
ayblarini yuziga soladi.  
 
7. Odamlarning nochor holga tushib qolganidan sevinib, shodligiga g‘amgin bo‘lish. Kim 
musulmon birodariga o‘zi uchun yaxshi ko‘rgan narsani ravo ko‘rmasa, mo‘minlar 
axloqidan yiroqdir. Fazilatda barobar bo‘lgan yaqinlari va tanishlarini ko‘rolmaslik, 
darajalari barobar munozirlar orasidagi adovat xuddi kundoshlar orasidagi adovatga 
o‘xshab ketadi. Kundoshlar bir-birini uzoqdan ko‘rgan zahoti titrab, ranglari o‘zgara 
boshlaydi. Shuning kabi munozarachi ham raqibini ko‘rganida fikri iztirobga tushadi. 
Shayton yoki yirtqich hayvonga duch kelgan kishiday dovdirab qoladi. Din olimlari bir-
birlariga yo‘liqqan paytlarida ko‘rsatilishi lozim iltifot shumi?! Mashaqqat va yengillik 
vaqtlarida o‘rtada bo‘ladigan o‘zaro hamkorlik, yordam va birodarlik qayoqqa ketdi?! 
Imom Shofe’iy (r.a.): «Ilm fazilat va aql sohiblarini bog‘lab turuvchi rishtadir”, deganlar. 
Endi ilm tufayli orasida adovat uyg‘ongan bir jamoa qanday qilib, u zotning  
mazhablariga iqtido da’vosini qilishyapti, bilmayman?! Faxr va ulug‘vorlik 
talashadiganlar orasida uns  ulfatlik va xotirjamlik bo‘lishi mumkinmi? Aslo mumkin 
emas! Bu sifatning yomonligiga mo‘minga munofiqlar axloqini singdirib, muttaqiylar 
axloqidan uzoqlashtirishi yetarli dalildir. 
 
8. Nifoq (ikkiyuzlamachilik). Munofiqlikning mazmum xulq ekaniga dalil keltirish shart 
emas. Munozarachi esa, nifoqqa duchor bo‘lmay iloji yo‘q. Ular raqiblari yoki ularning 
tarafdorlari, do‘stlari bilan yuz ko‘rishib turishadi, shu paytda ularga nisbatan tilida 
zohiran muhabbat, hurmat-ehtirom izhor qilishga va raqiblarining daraja va holatlarini 
e’tiborga olishga majburdirlar. Ushbu holning yolg‘on, nifoq, fojirlik va yolg‘on 
guvohlikdan o‘zga emasligini barcha yaxshi biladi. Tortishuvchilar faqat tillaridagina 
samimiyat izhor qilishadi, qalblari esa, bir-biriga qarshi adovat o‘chog‘iga aylangan. Biz 
bunday nifoqdan buyuk Allohning panohiga qochamiz! Sarvari koinot sollallohu alayhi 
vasallam: «Insonlar ilm o‘rganib amalni tark qilganlarida, tillari ila sevishib, qalblari ila 
adovatda bo‘lsalar va silai rahmni uzsalar, Alloh ularni la’natlab, quloqlarini kar va 
ko‘zlarini ko‘r qilib qo‘yadi»,
120
 deganlar. Bu gapni Hasan Basriy rivoyat qilganlar. Ushbu 

---