Microsoft Word II cild -meruze metnlerin toplusu son2

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

114

Ayrı-ayrı forma və ya konstruksiyanın arealının öyrənilməsi isə onların mahiyyətini araşdırmağa 

kömək edir (11, s.1).  

Avropada dillərin dialektoqrafik tədqiqi XIX əsrin sonlarından başlanır. Onun yaranması üçün 

Şuxardtın “coğrafi tarazılaşma” nəzəriyyəsi (1870) və Şmidtin “dalğa nəzəriyyəsi” (1872) stimul 

rolu oynamışdır. XIX əsrin sonlarından başlayaraq bu metod böyük şöhrət qazanır. Dialektoloji 

atlasların tərtibinə isə ilk dəfə alman dilçisi Georq Venker başlamışdır. Venker Düsseldorfda xalq 

müəllimi, sonralar Marburqda kitabxanaçı işləmişdir. O, 1876-cı ildə xalq müəllimlərinə xüsusi 

anketlər (fonetik transkripsiyasız) göndərir. 1886-cı ildə o, 40 min anketə cavab alır. Həmin il 

“Alman atlası” elmi instituta çevrilir və “Alman rayxının dil atlası” qırx il (1926-cı ilədək) 

əlyazması halında tədqiqatçıların istifadəsində olmuşdur. Atlasın nəşri Venkerin vəfatından 15 il 

sonra, 1926-cı ildən başlanır (12, s.335).  

Güründüyü kimi, ilk dialektoloji atlaslar məhz fonetik xüsusiyyətlərin müəyyənləşdirilməsi 

üçün hazırlanırdı. Xüsusən də nəzərə alsaq ki, flektiv dillərdə fleksiyanın nəticəsi oalaraq fonetik 

fərqlər daha tez yaranır, onda bu tip tədqiqatların nə qədər vacib olduğunun şahidi olarıq. Yəni 

dialektoloji atlaslar praktik tələbdən irəli gəlirdi. “Çox maraqlıdır ki, hələ 1866-cı ildə, yəni 

Almaniyada G.Venkerin atlas üzərində işə başlamasından 10 il əvvəl, E.Edmonun Fransa dilçilik 

atlası üçün material toplamasından 31 il əvvəl Benqaliyanın Asiya cəmiyyəti C.Kempbellin 

Hindistanın bütün dilləri və dialektləri üçün sorğu proqramını çap etdirmişdir. Həmin iş daha 

sonralar da davam etdirilmişdir. Bu sahədə J.Blokun 1963-cü ildə çapdan çıxmış əsərini xüsusi 

qeyd etmək lazımdır (11, s.1).  

Qeyd etdiyimiz kimi, dilçilik coğrafiyası praktik tələbatdan doğan bir sahə idi. Sonradan bu 

sahə təkcə fonetika ilə kifayətlənmədi və dilin digər qatları da bu tədqiqatlara cəlb olundu.  

Dilçilik coğrafiyasının yaranması və inkişafında isə fransız dilçilərinin böyük əməyi var. 

Dilçilik coğrafiyasının yaranması, sözün əsl mənasında fransız dilçisi Jül Jilyeronun adı ilə bağlıdır. 

Məhz onun E.Edmonla hazırladıqları “Fransa dilçilik atlası” dilcilik coğrafiyasının inkişafında 

böyük rola malikdir. 12 cilddə nəşr edilən atlas, əsasən, leksika məsələlərinə həsr edilmişdi. Dialekt 

materialları dəqiq fonetik transkripsiya ilə təsbit edilmişdi. Artıq dediyimiz kimi, təkcə fonetikaya 

diqqət verən əvvəlki atlaslardan fərqli olaraq Jilyeron suaları elə tərtib etmişdi ki, toplanılan 

materiallar dilin bütün yaruslarını – fonetika, morfologiya, sintaksis və leksikanı əhatə etsin (12, 

s.337; 11, s.1).  

Bu atlas fonetik tədqiqatlar üçün yeni bir istiqamət açdı və o vaxta qədər həll olunmuş sayılan 

bir sıra məsələlərə yenidən baxmaq zəruətini yaratdı. “Fransanın dilçilik atlası”nın materiaları 

ümumi və müqayisəli dilçiliyin artıq məlum olan bəzi problemlərinə və hər şeydən əvvəl səs 

qanunlarının mahiyyəti probleminə yeni mövqeydən yanaşmaq imkanı verdi. Kifayət qədər aydın 

şəkildə aşkar oldu ki, səs dəyişmələri səslərin surəti və frontal dəyişməsinin nəticəsi deyildir. 

Dəyişmə tədricən yayılır, söz ardınca sözü əhatə edir (2, s.307).   

Alman dilçilik atlasları isə elə əvvəldən, Venkerin vaxtından fonetikaya əsaslanır. Alman 

dilçilik (dialektoloji) atlaslarında səs qanunlarının yayılması və təsiri xüsusiyyətləri həmişə diqqət 

mərkəzində olmuşdur (12, s.337). 

Ümumiyyətlə, qeyd olunmalıdır ki, fonetika dialektoloji tədqiqatlar üçün baza rolunu oynamış 

və dilin fonetik səviyyədə dialet bölgüsü dialektoloqların və dilçilərin həmişə diqqətində olmuşdur.  

Sonrakı mərhələlərdə dialektlər monoqrafik şəkildə də tədqiq olunmağa başlandı. Bu növ 

tədqiqatlar Azərbaycanda da kifəyət qədər uğur qazanıb. Qeyd olunmalıdır ki, istənilən dialekt 

tədqiqatında fonetika əhəmiyyətli dərəcədə rol alır və fonetikasız dili təsəvvür etmək mümkün 

olmadığı kimi, dialektoloji tədqiqatları da fonetikasız təsəvvür etmək olmur. Dilçiliyin inkişafı ilə 

digər ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycanda da dialektoloji tədqiqatlar aparılarkən dialektin bütün 

qrammatik xüsusiyyətləri nəzərə alınır. Yəni tədqiqatçılar dilin dialekt xüsusiyyətlərinin hamısını – 

fonetik, leksik, morfoloji və sintaktik xüsusiyyətləri nəzərdən keçirirlər. M.Qasımov yazır: “1940-cı 

ildə prof. M.Ş.Şirəliyev bir dissertasiya işi kimi “Bakı dialekti” adlı əsərini yazdı. SSRİ Elmlər 

Akademiyasının müxbir üzvü N.K.Dmitriev və başqa dilçilər bu əsərin məzmun dolğunluğu 

etibarilə prof. N.İ.Aşmarinin Nuxa şivələrinə aid əsərindən qat-qat üstün olduğunu söylədilər. 

Çünki Bakı dialekti adlı dissertasiya Bakı dialektinin fonetik, morfoloji, sintaktik və leksik 

---

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

115

xüsusiyyətləri geniş şəkildə izah edilmişdi” (13, s.200). N.İ.Aşmarin öz əsərində daha çox fonetik 

və morfoloji xüsusiyyətlərə yer verdiyindən sonrakı tədqiqatlarda tənqid olunurdu. Bununla belə, 

dialekt fonetikasının tədqiqi dilçilik baxımından həmişə əhəmiyyətli olmuşdur.  

 

                                                   ƏDƏBIYYAT  

 

1.

  M.Şirəliyev. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. B., Şərq-Qərb, 2008, 416 s. 

2.

  Ə.Rəcəbli. Dilçilik metodları, B., Nurlan, 2003, 492 s. 

3.

  Kaşğari M. Divanü lüğat-it-türk. I cild, B., Ozan, 2006, 512 s. 

4.

  Azərbaycan dilçiliyi müntəxabatı. I c. B., 2013, s.79-92 

5.

  Q.G.Qəmbərova “Azərbaycan dialektologiyasinin inkişafi” Nəsimi adina Dilçilik 

İnstitutunun əsərləri – 2012, xüsusi buraxiliş, s.24-28 

6.

  M.Nəzərova. Məmmədağa Şirəliyev və Azərbaycan türkologiyasının problemləri. B., 

Elm, 1999, 116 s. 

7.

  http://www.qkazimov.gen.az/pdf/azerbaycan_dialektologiyasi.pdf 

8.

  Селютина И.Я., Уртегешев Н.С., Эсенбаева Г.А. и др. Атлас консонантных 

артикуляций в тюркских языков народов Сибири. Новосибирск: РИЦ НГУ, 2013, 

352 с., 

9.

  http://www.president.az/articles/7744 

10.

 Azərbaycan dilinin Naxçıvan dialektoloji atlası. Bakı, Elm və təhsil, 2015, 308 s. 

11.

 “Azərbaycan dilinin dialektoloji atlası” B, Elm, 1990, 284 

12.

 Ə.Rəcəbov. Dilçilik tarixi. B., Maarif, 1988, 538 s. 

13.

 M.Ş.Qasımov. Sovet dövründə Azərbaycan dialektologiyasının inkişafı / Dilçilik 

məcmuəsi. X cild, B.,1957, s.197-211  

 

Rasim Haydarov Arif oglu 

Summary 

The exploring history of dialect phonology 

 

The history of dialect phonetics coincides with the beginning of a dialectical researches. The 

first dialectical studies are especially began with the study of phonetical materials. It is no 

coincidence that the phonetic features have been taken in the creation of linguistic geography and 

atlases. These issues are taken into consideration and the issues concerning the dialect phonetics of 

world linguistics and Azerbaijani linguistics are studied in the article. 

 

Key words: dialectology, phonetics, linguistic geography, areal linguistics, dialectic atlas 

 

  

 

---