Microsoft Word II cild -meruze metnlerin toplusu son2
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
106
Məhəbbət Əsədova, fil.ü.f.d., dos. Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti mehi-a-n@rambler.ru
TÜRK DİLLƏRİNDƏ ƏVƏZLİKLƏRİN MƏTN YARADICILIĞI FUNKSİYASI (PROBLEMƏ KOQNİTİV- LİNQVOPRAQMATİK ASPEKTDƏN YANAŞMA)
Müasir dilçiliyin ən maraqlı tədqiqat sahələrindən olan mətn dilçiliyinin tədqiqat obyekti mikromətnlər sintaktik bütövlər, yaxud mürəkkəb sintaktik bütövlər adı ilə Türk dillərində də linqvistik araşdırmaların hədəfi olmuşdur [2,199]. Mətn sintaksisində nəzərdə tutulan mikromətnlər hər hansı bir təhlil üçün götürülən mikromətnlər olmayıb “xüsusi səciyyəvi əlamətləri olan linqvistik vahid” kimi dəyərləndirilir [6, 433] və özündə danışanın, nitq aktı iştirakçısının ya da müəllifin savadı, biliyi, dünyagörüşü və intensiyası sayəsində koqnisiya imkanlarını təcəssüm etdirir. Mürəkkəb sintaktik bütövü formalaşdıran, onun təşkil edən cümlələr mürəkkəb sintaktik bütövün komponentləri adlanırlar. Belə ki, mürəkkəb sintaktik bütövün tərkibinə daxil olan cümlələr struktur- semantik cəhətdən bir- birinə bağlanaraq əlaqəli şəkildə onu formalaşdırırlar. Belə quruluş və məna baxımından bağlılıq səbəbindən həmin cümlələrdə nitq aktı iştirakçısının kommunikasiya prosesində idrakı fəaliyyəti sayəsində ifadə etdiyi mənanın dəqiqliyini yalnız sintaktik bütövün daxilində müəyyən etmək olar. “Formal və semantik əlaqələrin məzmunundan ibarət möhkəm sistemə malik” olan [2,111] mürəkkəb sintaktik bütövlər “...əlaqəli nitqin (mətnin) cümlədən böyük elə bir bitkin mənalı parçasıdır ki, onu bir daha bitkin mənalı parçalara ayırmaq olmaz.” [6,434]. Bu təhlillərdən aydın olur ki, mürəkkəb sintaktik bütövü şərtləndirən əsas səciyyəvi cizgilər onun möhkəm sistemə malik olması və bir daha bitkin mənalı hissələrə parçalanmaması onun komponentlərini təşkil edən və bağlayan elementlərdən birbaşa asılıdır. Mətni təşkil edən cümlələrin “sintaqmatik substitusiya prinsipi üzrə- yəni bir dil ifadəsinin digəri tərəfindən əvəz edilməsilə bir- birinə bağlanması” [1, 94] qeyd olunur ki, bu əvəzlənmə birbaşa insan idrakının bilgilərinə əsaslanan intensiya sayəsində reallaşır. Mürəkkəb sintaktik bütövlərin formalaşmasında mətnyaradıcı faktor kimi K. Abdullayev təkrarların rolunu xüsusilə vurğulayır: “mürəkkəb sintaktik bütövlərin təşkilində, qurulmasında təkrarlar möhkəm bir sistemə əsaslanır”[2,111]. Görkəmli alim təkrarlar nəticəsində yaranan əlaqə vasitəsinin iki hissədən -1. Təkraredilən hissə; 2. Təkraredən hissədən ibarət olduğunu göstərir [2,115]. Mətnin təşkil olunmasında güclü amil kimi çıxış edən təkrarlar bir-birinə bağlı olan cümlələrdə mənanı aktuallaşdıraraq qabartmaq, oxucuya, dinləyiciyə daha yaxşı çatdırmaq üçün ən yaxşı vasitədir, çünki, təkrar edən hissə təkrar edilən hissədəki sözün, söz birləşməsinin açılmasını təmin edir [2,115], beləliklə, nitq aktı iştirakçısı işarələr sisteminin köməyi ilə söylənilən fikrə öz münasibətini bildirir və “mətnin semantikası həmin mətni təşkil edən dil işarələri vasitəsilə verilir” [6, 48]. Mətnin ifadə etdiyi semantikanın müəyyənləşməsində həmin mətni təşkil edən komponentlərin aktual üzvlənməsi, başqa sözlə desək tema- rema əvəzlənməsi böyük əhəmiyyət daşıyır. Belə ki, cümlələr arasında məna bağlılığı tema sayəsində reallaşır və əvvəlki cümlədə qeyri- müəyyən olan sonrakı cümlədə yeni informasiya rema ilə müəyyənləşir. Əvvəlki cümlənin reması sonra gələn cümlənin teması kimi işlənərək mürəkkəb sintaktik bütöv daxilində tematik proqressiyanın inkişafını təmin edir. Mikromətnin komponentləri arasında olan bağlılıq- koqeziya təkrarlar sayəsində yaranır və təkrarlar mürəkkəb sintaktik bütövün komponentlərinin struktur- semantik cəhətdən bağlanmasını təmin edir. Koqeziya əlamətlərindən olan təkrarlar fonetik, leksik, morfoloji və sintaktik səviyyələrdə fərqləndirilir. Təkrarların növlərindən olan leksik təkrarlar da tam leksik təkrarlar, natamam leksik təkrarlar, əvəzlikli (pronominal) leksik təkrarlar və sıfır (elliptik) təkrarlara [2,119-141; 5,10] ayrılır. Mürəkkəb sintaktik bütövün komponentlərinin əlaqələnməsində quruluş və məna baxımından bir bütöv kimi bağlanmasında əvəzlikli, yaxud da pronominal təkrarların rolu böyükdür. Digər nitq hissələri ilə müqayisədə say baxımından az olmalarına baxmayaraq dildə, yazılı və şifahi nitqdə sürəkli, tez- tez işlənmələri ilə fərqləndirilən əvəzliklərin I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
107 bu cür intensiv işləkliyini “onların cümlələr arasında əlaqə yarada bilmə imkanlarının genişliyi ilə izah etmək olar” [2,131]. Deyiktik, anaforik və katoforik xüsusiyyətli əvəzliklərin “rabitəli nitqin sintaksisində böyük rolu onların hətta yeganə möhkəmləndirici vasitə hesab olunması” qənaətinə gətirib çıxarır. [2,131]. Bildiyimiz kimi əvəzlik komponentli cümlələr tam müstəqil cümlə sayıla bilməz, çünki, belə cümlələrdə verilən əvəzliklər ya əvvəlki, ya da sonrakı cümlələrdə verilən müəyyən bir leksik vahidi əvəzləyir. Bu baxımdan da mürəkkəb sintaktik bütövün komponentləri arasında əlaqə yaradan əvəzliklər təkrar kimi çıxış edən əsas vasitələrdən biridir. Leksik təkrarların bir qolu olan əvəzlikli təkrarlar mürəkkəb sintaktik bütövün ilk komponentində iştirak edən hər hansı bir leksik vahidin sonrakı cümlədə uyğun əvəzliklə əvəz olunması deməkdir. Əvəzlikli təkrarın sintaktik mahiyyətinin “əvəzlikli əlaqə leksik təkrar və zəncirvari sinonimik əlaqədən fərqlənmədiyindən” ibarət olduğu dilçilik ƏDƏBIYYATında göstərilir [2,132]. Mürəkkəb sintaktik bütöv daxilində cümlələrin struktur əlaqəliliyi əvəzlikli əlaqənin əsasıdır. “Onaların arasındakı fərq müstəsna rolun əvəzliklərə məxsus olduğu struktur əlaqəliliyin ifadə üsulundadır”[2,132]. Əvəzlikli təkrarların mürəkkəb sintaktik bütövün komponentləri arasında necə sıx əlaqə yaratdığını, həmin mətn parçasının mütəşəkilliyini təmin edən ən mühüm üsullardan biri olduğunu Azərbaycan türk dili və Türkiyə türkcəsindən götürülmüş nümunələrlə nəzərdən keçirək: Türkiyə türkcəsində: “Allah bizi sevgisindən, ilgisindən yarattı... Onu arama və ona yakınlaşma gorevimizi unuttuğumuz için en olmadık zamanlarda şeytan yolumuza oturuyor, iman karvanımızı soyuyor.” (Bülent Akyürek “İçinizdeki öküze oha deyin”, 182). Bu nümunədə birinci cümlədə verilən “Allah” kəlməsi sonrakı cümlələrdə təsirlik və yönlük halda olan “o” III şəxs tək əvəzliyi ilə əvəzlənərək təkrar olunmuş və mikromətni təşkil edən komponentlər arasında bağlılıq anaforik əlaqə əsasında, yəni “sonra gələn semantemin artıq adı çəkilmiş semantemlə əlaqələnməsi” [1, 94] sayəsində yaranmışdır. Başqa bir nümunə: “Urfalı gazelhan, Kazançı Bedih; katalitik soba zehirlenmesi sebebiyle vefat ettiği güne kadar, bakir kazan yapma sanatını elindən burakmadı. O, sesini geliştirirken şan dersleri almadı, nota öğrenmedi. O, sesini çekicin altında inleyen bakir levhalarla birlikte ateşle eğitti.” (Bülent Akyürek “İçinizdeki öküze oha deyin”,). Bu sintaktik bütövün komponentləri arasında koqeziya anaforik əlaqə əsasında yaranıb, belə ki, birinci cümlədə verilən “Urfalı gazelhan, Kazançı Bedih” xüsusi ismi sonrakı cümlələrdə “o” əvəzliyi ilə əvəzlənərək aktuallaşmış və komponentlərin əlaqələnməsinə səbəb olmuşdur. Azərbaycan türk dilində: “Kimsə haçansa demişdi ki, bu Mürşüd yaman baməzə oğlandır və bu sözlərlə onun evini yıxmışdı. Məzəlilik, necə deyərlər, ağır bir yük kimi onun boynuna düşmüşdü...” (Anar, Seçilmiş əsərləri 2). Verilən bu nümunədə də komponentlər arasında bağlılıq anaforik əlaqə ilə mümkünləşmişdir, belə ki, birinci cümlədə verilən “Mürşüd” xüsusi ismi sonrakı cümlələrdə yiyəlik halda olan “o” şəxs əvəzliyi ilə təkrarlanaraq komponentləri əlaqələndirmişdir. Başqa bir nümunəyə diqqət yetirək: “Babam güzgü deyilən bir şey varmış, onu qadağan edib. Mən heç bilmirəm o nə deyən sözdür”. (Anar, Seçilmiş əsərləri 1). Azərbaycan türk dilindən verilən bu nümunədə də sintaktik bütövü təşkil edən komponentlər arasında bağlılıq anaforik əlaqə əsasında, yəni birinci cümlədə verilən “güzgü” sözünün sonrakı cümlələrdə “o” şəxs əvəzliyi ilə əvəzlənərək təkrar olunması sayəsində təşəkkül tapmışdır. Türkiyə türkcəsində:“İki qurbağa ayran kovasına dustu. Kurbağalardan biri korkuyordu ve derin bir aşağılık duyğusuna sahipti. Önce yüzmeye çalıştı ama çok geçmeden vazgeçerek nefessiz kalıp öldü ama kişisel gelişimden geçmiş diger kurbağa kurtulacağına olan inancını yitirmedi. Onu izlerken “Bu, benim başıma gelmeyecek, kurtulacağım.” dedi...” (Bülent Akyürek “İçinizdeki öküze oha deyin”). Bu sintaktik bütövün ikinci, üçüncü, dördüncü və beşinci cümlələrində verilən mətn sonuncu cümlədə təsirlik halında olan “o” və adlıq halda olan “bu” işarə əvəzliyi ilə əvəzlənmiş və anaforik əlaqə ilə komponentlər bir- birinə bağlanmışlar. Burada “bu” işarə əvəzliyi aktuallaşaraq işləndiyi cümlədən əvvəldə verilən bütöv mətni əvəz edir və əvəzliyin mətnyaratma potensialını ortaya qoyur.
Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|