Microsoft Word II cild -meruze metnlerin toplusu son2
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
98 Maraqlıdır ki, Yardımlı rayon şivəsində məsdərin –məh (5,77) morfeminə təsadüf olunmuşdur. Buradaca məsdərin bəzi şivələrdə hansı səbəbdən birvariantlı olması barədə düşünməyə dəyər. Birvariantlı məsdər morfeminin qeydə alındığı şivələrin əhali tərkibinə nəzər salsaq, burada azərbaycanlılarla bərabər həm də qeyri- türk mənşəli etnik qrupların yaşadığını görmək mümkündür. Görünür ki, həmin əhali üçün –ma və yaxud –mə məsdər əlamətini tam ifadə edə bilir. Qapalılığı təmin edən h, q, ğ, x, g, k, y, x səsləri heç bir fonematik mahiyyət daşımır. Deməli, -ma –mə morfemini məsdər formanın ən qədim variantı kimi qəbul edən türkoloqların fikrində bir həqiqət vardır. Azərbaycan dilində tarixən –ma –mə çox qədim leksik morfem kimi mövcud olmuşdur. Ma/–mə Azərbaycan dilinin müxtəlif dialekt və şivələrində həm “vermək”, həm də “almaq; götürmək” mənasında çıxış edir: -Ma, bu kitabı qardaşına ver (Balakən) (2, 341); - Ma, aparım çatdırım (danışıqdan) (Füzuli). Maraqlıdır ki, xüsusən Muğan qrupu şivələrində isə eyni anlamda “mənə” əmr şəkilli feil kimi işlənir: -Mənə, öyə gedirəm, aparım öyə.(danışıqdan) (Neftçala). Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan ədəbi dilinin nə qədim, nə də müasir dövründə ma/mənə sözünə rast gəlinmir. Bəhs olunan –ma (al, götür mənasında) əmr şəklində olan feilin dialekt və şivələrimizdə gələ/gala şəklində sinonimi də işlənir:-Gələ, apar, uşağlar yisin! (Neftçala) (danışıqdan). Fikrimizcə, istər ma/mənə, istərsə də gələ/gala fellərini əmr ədatları kimi də mənalandırmaq mümkündür. Burada məqsədimiz –ma morfeminin geniş mənada hərəkətə gətirmək, təhrik etmək kimi semantik çalarlar daşımasını nəzərə çatdırmaqdan ibarətdir. Çox maraqlıdır ki, M.Kaşqari məşhur lüğətində “ma” sözündən bəhs etmişdir. Böyük alim bu sözü “al, aha, bu da” mənasında izah edir. Müəllifə görə, bəzən əlif hərfi h hərfinə çevrilir və “mah” deyilir. Alim “mah” sözünü “buyur, aha, al” mənasında bir şey təklif edildiyi zaman söyləndiyindən bəhs edir (14,127). Beləlilə, M.Kaşqarinin tədqiq etdiyi “mah” sözünü –maq –mək məsdər əlamətinin arxetipi kimi də qiymətləndirmək olar. Müasir ədəbi dildəki –ma-maq dialekt və şivələrdəki –max –məx (- mağ-məg) –max/mah-məy –məh əlamətinin normativ variantıdır. Ba, bah, vah kimi nidaların da al, aha, bi da anlayışını bildirməsini nəzərə alsaq, sözün sadəcə m-b səs dəyişməsinə məruz qalmasının şahidi olarıq:- Bah! Bu imiş dərsi-üsuli cədid?! Dur qaçaq, oğlum, baş-ayaq qandı bu! (M.Ə.Sabir) Məsdər şəkilçisinin örtülü-qapalı – maq -mək şəklinin orfoqrafiyası da hələ XI əsrdə müəyyən olunmuşdur. M. Kaşqari bu barədə bəhs edərkən yazır: “Məsdər bütün feillərdə vahid qayda üzrə yaranır. Kökündə ka və ğ olan sözlərlə tox və ya qalın ahəngli sözlərdə kökə -maq şəkilçisi artırılır. Tərkibində ke olan və hər üç hərəkəsi ilə ahəngi incə olan sözlərdə ka əlavə olunur (13,62). Yeri gəlmişkən, biz yuxarıda –maq –mək məsdər əlamətinin şivə variantlarından bəhs etmişik. Lakin bir məqamı unutmaq olmaz ki, əksər şivələrdə və canlı şifahi nitqdə -maq 2 məsdər
əlaməti həm də -ma: –mə: -ma x kimi də işlənir: - Bu qədə böyg sözi eşitməmə olməz; -Çörəg yapbə bi çətin iş dögü; - Əyin-öyin eləmə lazım olsə, mənə qədəğə elə (xəbər elə); (5, 88); - Pəhlivan yemə x-işmə x dan düşip; - Pul qazanma x u vadalar hasat dəyildi. (8, 266). Aparılmış elmi araşdırmaların demək olar ki, əksəriyyətində -maq 2 –maq+lıq;- ma 2
məsdərin formal əlaməti kimi qəbul olunmuşdur. Lakin bununla bərabər, məsdərin formal əlamətinə görə ayırmağı fərqləndirməyi məqbul hesab edən dilçilər də olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, məsdəri müxtəlif növlərə bölmək məsələsi ilk dəfə M.Kaşqari tərəfindən aparılmışdır. Nümunələrdən də göründüyü kimi, -ma-mə məsdər əlaməti sanki xüsusi məntiqi vurğu ilə ayrılır. Meğri rayon şivəsindən gətirilən misallar da bu fikri təsdiq edir. Qeyd etmək lazımdır ki, M.Kaşqari –maq vasitəsilə düzəlmiş sözləri həm isim, həm də məsdər adlandırır(12,456). XIII –XVIII əsrlər Azərbaycan dili və yazılı abidələrində məsdəri tədqiq etmiş R.Mədətova əsərində bir hissəni sırf isimləşmiş məsdərlərə ayırmışdır. Müəllif burada yemək, içmək, barmaq, başmaq, əkmək/ətmək,yaşmaq, yarmaq(pul.-Q.Q.), çaqmaq, irmaq (çay- Q.Q.) toxmaq, çomaq, bağdama, boğma, qavurma, qıyma və s. sözləri araşdırır (16, 56-72)və bu nəticəyə gəlir: -maq/-mək və -ma –mə leksik şəkilçisi sözlərdə aət, əlamət və müəyyən hərəkətin icrasına yönəlmiş məqsəd məzmununu mühafizə etmişdir (16,72).
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
99 M. Kaşqari yazır: “Məsdərin başqa bir növü də var. Bu məsdər isim yerində işlənir və failin həmin işi gördüyü zaman failə izafə edilmiş formasıdır(12, 63). Qeyd edək ki, M.Kaşqari burada – ıq –qı, -ig –gi şəkilçilərindən bəhs edir. Məsələyə müasir ədəbi dil prizmasından baxdıqda feildən düzəlmiş isim ortaya çıxır: məninq yorıkım nətək; səninq yorıkınq nətək, anınq yorıkı nətək(mənim gedişim, sənin gedişin,onun gedişi (13, 64). Məsdərin isimləşməsi barədə bəhs olunarkən ən qədim bir forma kimi –maq+lıq, -mək+lik morfeminin də rolunu unutmaq olmaz. M.Kaşqari bu haqda yazır ki, sözlərin sonuna –löğ/-luğ və - lağ şəkilçisi əlavə edilsə, onlarda üç keyfiyyət əmələ gəlir: 1) həmin əşyaya mənsubiyyət, sahiblik, yiyəlik məzmunu yaradır 2) məful (feil- Q.Q.) mənası əmələ gətirir 3) bu cür sözlər yer adı olur (12, 477-478). Qədim və orta əsr yazılı mənbələrində də bu morfemin işlənməsi müşahidə olunur: - Ögünməklik övrətlərə böhtandır (KDQ);-Axirətçün duruşmaqlıq gərək indi (Qul Əli);-Susadım vəsfinə irməkliyə, ey cani siyah (Nəsimi) və s. -maq-lıq; –mək-lik Azərbaycan dilinin cənub qrupuna məxsus Təbriz, Dərbənd, Naxçıvan, Bakı, Qazax dialektinin Köçəsgər şivəsində, eləcə də Lerik rayon şivəsində qeydə alınmışdır: - Molla məmbərə çıxdı və başdadı xütbə oxumaxlığa; -Xə:x başdadılar ka:z yazmaxlığa. (18,135); - Sözü deməxlix hasandı, subut eləməlixlix çətindi (4,111); - Daluzcən bi ağləməğlığ elədi, gəl görəsən: (5,88); - Güləmegim/gülemegligim gələdü; əsirmeg/əsirmeglig (sərxoşluq etmək) (3,120); -almağlığ/almeglik; oxımağlığ/oxımeglik (20,123). Bakı dialektinin Kürdəxanı, Ramana, Nardaran kənd şivələrində -lığ şəkilçisi vasitəsilə -mağ +lığ morfeminin semantik-qrammatik cəhətdən əvəz olunması qeydə alınmışdır: - Yaxşı yolluğu vardur (Yaxşı yoldaş olmağı bacarır) (Ramana); - Yaxçi məçlisdiyi vardu rəhmətdiyin (Yaxşı məclis aparmağı bacarır) (Kürdəxanı) (danışıqdan). Deməli, təkcə -lığ morfemi vasitəsilə bütövlükdə feili birləşməni əvəz etmək olur.Başqa sözlə, -lıq 4 ellipsisə məruz qalmış sintaktik birləşməni tam mənası ilə qarşılayır. –ma - ma(q) 2 – lı(q) 4 – (ma
2 ) –lıq –lı. M.Kaşqaridə müzaəf məsdər kimi təqdim olunan –dıq+mənsubiyyət əlaməti Müasir Azərbaycan ədəbi dili baxımından feili sifət hesab olunur: -anınq bardukı barmadukı bir – onun varnası iləvarmaması eyni şeydir” deyilir (13, 64) Məsdərlə əlaqəli məsələlər arasında –dı 4 şühudi keçmiş zamanın bəzən məzmunca məsdəri əvəz edə bilməsidir. M.Kaşqari yazır ki, feil köklərinə n, d, y hərfləri (yəni indi şəkilçisi) artırmaqla onlardan isim düzəldilir. Bu halda sözün mənası “bir şeyin artığı” demək olur, yaxud ismi-məful (ismi feil) mənasına gəlir. Bu da ərəb dilinin feil babına uyğundur. Bunun başqa bir variantı da vardır. (12, 440). Hər halda, M.Kaşqarinin məşhur lüğətində də feillərin şühudi keçmiş zamanda verilməsi çox maraqlı görünür. “Öldü var, döndü yox” xalq deyimində öldü – ölmək, döndü – dönmək kimi başa düşülür. Eyni zamanda canlı danışıqda “yedi var, apardı yox” (Neftçala) ifadəsi də “yemək olar, aparmaq olmaz” kimi qəbul olunur. Fikrimizcə,-dı morfemi bu halda heç bir zaman bildirmədiyindən onun tarixi-dialektoloji aspektlərinə nəzər yetirmək vacibdir. Azərbaycan dialekt və şivələrində -dı suffiksli feil köklü leksemlər mövcuddur. Məsələn, kərdi – lək (2,250), kəsdi – gil sac (2,252); gəlti – palaz (2, 117); Azərbaycan dialekt və şivələrində elə etnoqrafik terminlər vardır ki, burada –dı affiksinin sözyaratma imkanını açıq nümayiş etdirir: “əlgördi”, “yeryığdı”, “şirnişdi”, “paltarkəsdi”, “üzəçıxdı”, “ayağaşdı” və s. Muğan qrupu şivələrində toy mərasimlərinin, “Orucaşdı” dini mərasimə aid addır. “Kimvurdu”, “Əlverdi”, “Qaçdı-tutdu”, “Topaldıqaç”, “Çilədi”, “Adamallatdı” kimi sözlər uşaq oyun adlarını bildirir. Göründüyü kimi, qeyd olunan şivələrdə -dı suffiksi tam mənası ilə -maq məsdər əlamətini əvəz etmişdir. Bütün deyilənlər bir daha təsdiq edir ki, -dı şühudi keçmiş zaman şəkilçisi olmaqdan başqa, həm də ad bildirmək cəhətini bu gün də qoruyub – yaşadır. Bəzi onomastik vahidlərin tərkibi bu fikri də təsdiq edir.Belə ki, “Gəlinatdandı”, “Elköçdü” saz havalarının, eləcə də yuxarıda bəhs etdiyimiz bəzi mərasim və uşaq oyunlarının adlarında adlandırma – ada çevrilmə aydın müşahidə olunur. Lakin Qaryağdı, Tanrıverdi, İmamverdi, Allahverdi antroponimlərində isə şahidlik anlayışı daha çox büruzə verilir. Bu hal da onu sübut edir ki, -dı ən qədim anlamda hərəkət adı bildirmiş, zaman keçdikcə, ədəbi dildə şühudi keçmiş zaman əlaməti kimi qəbul olunmuşdur. Hər halda, M.Kaşqarinin də bəhs etdiyi feillərin
Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|