Microsoft Word II cild -meruze metnlerin toplusu son2
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
90
Qətibə Mahmudova, fil.ü.f.d., dos. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Türk dilləri şöbəsinin aparıcı elmi işçisi
AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ VƏ TÜRKİYƏ TÜRKCƏSİNDƏ ABREVİASİYA HADİSƏSİ SÖZYARATMA ÜSULU KİMİ
Bildiyimiz kimi dildə hər vaxt müxtəlif üsullarla yeni sözlər yaranır. Məhz buna görə də bütün dünya dillərində olduğu kimi türk dillərində də müxtəlif sözyaratma üsulları mövcuddur. “Son illərdə nəşr olunan qrammatika kitablarında morfoloji və sintaktik yolla sözyaratma üsulları ilə bərabər qəlipləşmə, ixtisar(abreviaturalar), arxaik sözlərin dirilərək yenidən dilə qayıtması, semantik mənanın dəyişməsi, digər dillərdən sözalma, fonetik yolla sözyaratma və bəzi digər söz yaradıcılığı yollarından bəhs edilir” (1,s.5). Sadalanan bu sözyaratma yollarının hamısının yer aldığı, araşdırıldığı bir mənbə yoxdur. Marsel Erdal türk dillərində söz yaradıcılığını geniş şəkildə tədqiq etmişdir(2). Düzdür, əsərin əsasını morfoloji yolla söz yaradıcılığı təşkil edir. Lakin bununla belə əsərdə sintaktik yolla söz yaradıcılığından, digər dillərdən örnək götürməklə, geriyə və önə assimilasiya ilə yeni söz yaratmadan da bəhs edilmişdir. “Dil tarixinin bütün mərhələlərində təsadüfən, necə deyərlər, göydəndüşmə kimi, yeni söz əmələ gələ bilər, yaxud kimsə nə etdiyini dəqiqliklə bildirmək istədikdə, könüllü olaraq yeni söz yarada bilər”(3, s. 71). Abreviasiya dildə sözlərə qənaət etmək məqsədi ilə yaranmış ixtisar hadisələrindən biridir. Digər ixtisarlardan fərqli olaraq, abreviasiyanın obyekti söz və ya söz birləşməsinin bütöv strukturudur. Abreviasiya əsasında yeni və daha qısa formalı sözlər yaradır. Abreviasiyanın məhsulu abreviaturdur. Abreviasiyanın coğrafiyasına nəzər saldıqda onun bütün dünya dillərini bu və ya digər dərəcədə əhatə etdiyinin şahidi oluruq. Türk dillərində ixtisarların işlənmə tarixi qədimdir. İxtisar sözlər haqqında ilk məlumat Azərbaycan dilçiliyində 1930-cu illərdən verilməyə başlayıb. Türk dillərində abreviasiya bir dil hadisəsi kimi özünü XX əsrin 40-cı illərində təsdiqlədi. Lakin son zamanlar türk dillərində abreviaturaların sayı xeyli çoxalmışdır. Ümumiyyətlə, türk dillərində ixtisarların işlənmə tarixinə nəzər saldıqda görürük ki, qədim zamanlardan dildə bu ixtisarlar işlənsə də, sovet dönəmində bunların sayı xeyli çoxalmışdır. Buna da səbəb rus dilindən hazır şəkildə keçən ixtisarlar olmuşdur. Əlbəttə, Türkiyə türkcəsi burada istisnalıq təşkil edir. Lakin XX əsrin 90-cı illərindən sonra rus abreviaturaları yerini Avropa dillərindən keçən ixtisar sözlərə verdi. Sovet dönəmində Azərbaycan dilindəki ixtisar sözləri həcminə görə bütün türk dillərindən çox olub. 1990-cı ildən sonra isə bunun yerini Türkiyə türkcəsindən və Avropa dillərindən keçmiş abreviaturalar tutdu. Qeyd etdiyimiz kimi türk dillərində müxtəlif sözyaratma üsulları mövcuddur. Abreviasiya hadisəsinin bir sözyaratma üsulu olması haqqında o qədər də geniş danışılmayıb. Abreviasiyanın söz yaradıcılığının bir üsulu kimi götürülməsi baxımından dilçilər iki qrupa bölünür. Rus dilçisi M. S. Maleyeva da abreviasiyanın sözyaratma üsulu hesab olunmasının əleyhinədir. O yazır: “....ixtisar yeni sözlərin yaradılması üsulu deyil, yeni sözün yaradılması prosesində həmin yeni sözün maddi bazasını hazırlayan başlanğıc mərhələdir”(4,s.111). Abreviaturaların yaranma üsulu olan abreviasiya hadisəsinin bir sözyaratma üsulu olub olmaması haqqında alimlərin müxtəif fikirləri mövcuddur. Bəzi alimlər abreviaturanı sözyaratma üsulu hesab etmirlər. Onların fikrincə “....abreviaturlar(məntiqi cəhətdən yanaşdıqda aydın olur ki)dildə yeni mənalı leksik vahidlər düzəltmir, yalnız dildə əvvəlcədən mövcud olan hazır leksik vahidlərin qısaldılmış şəkildə işlənərək, terminin, sözün tələffüzünün işlədilməsini asanlaşdırır”(5, s.99). S. Sadıqova bu üsulu sözyaratma yolu kimi qəbul etməsə də, M. Qasımov abreviasiya hadısəsini sözyaratma üsullarından biri kimi qəbul edərək, bu üsulla terminlərin yaradılmasından bəhs edir(6, s.140). “Öz yaranma və formalaşma tarixinə görə çox-çox qədimlərə gedib çıxan, özünütəsdiq yolunda bir sıra maneələri dəf edən və nəhayət, bu gün hər hansı bir dili onsuz təsəvvür edə bilmədiyimiz ixtisar yolu ilə (abreviasiya) söz yaradıcılığı yeni sözlərin meydana gəlməsində özünəməxsus rol oynayır. Hazırda bu dil hadisəsi söz yaradıcılığının gərəkli üsullarından biri hesab I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
91 olunur”(7, s. 3,). Abreviaturlar əslində XX əsrin əvvəllərindən söz yaradıcılığının bir növü kimi tanınır. Lakin M. Adilovun da dediyi kimi o illərdə abreviaturaların yaranması ümumdil məhsuldar söz yaradıcılığna çevrilməmişdir (7, s. 26). Abreviasiya söz yaradıcılığı üsulu kimi ibtidai formada türk dillərinin hamısında daha qədimlərdən məlum olmuşdur. Lakin bu ibtidai ixtisar hadisəsi bütün türk dillərində leksik vahidlərin yaradılmasına xidmət etmirdi. Azərbaycan dilində latın əlifbasına, bir qədər sonra isə kiril əlifbasına keçid dilimizdə abreviasiyanın imkanlarını genişləndirmş, yalnız bundan sonra ixtisar yolu ilə söz yaradıcılığı Azərbaycan dilində özünə vətəndaşlıq hüququ qazanmış və şüurlu dil hadisəsinə çevrilmişdir”(7. s. 160). R. İ.Mogilyovski ixtisarların tədqiqatçılarını üç qrupa bölür: birinci qrup abreviaturaların fenomoloji tərəflərini; ikinci qrup dilçilər linqvistik və ekstralinqvistik amillərin abreviatur yaradıcılığındakı rolunu, üçüncü qrup alimlər isə ixtisar sözlərinin söz yaradıcılığında iştirakı məsələlərini araşdırmışlar(7, s. 5). Bizi məhz 3-cü qrup alimlərin fikirləri maraqlandırır. Bu gün abreviasiyanın bir sözyaratma üsulu olub olmaması özü də birmənalı şəkildə qəbul edilmir. Lakin hələ XX əsrin əvvəllərində F. Suxotin yazırdı: “Abreviasiya söz yaradıcılığıdır. Abreviaturlar dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində böyük rol oynayır. Leksik abreviaturlar dilin digər sözlərinə aid bütün xüsusiyyətlərə malikdir. Abreviaturlar təkrar söz yaradıcılığında iştirak edir, (yəni, leksik şəkilçi qəbul edirlər)qrammatik kateqoriyaları vardır, sintaktik birləşmə əmələ gətirilməsində rol oynayır(8, s.56). Türkoloqların da böyük əksəriyyəti abreviaturanı sözyaratmanın bir üsulu kimi göstərir. Tatar dilçisi F. Qəniyev tatar dilində sözyaratmanın üsulları kimi müxtəlif yollar göstərir ki, onlardan biri abreviasiya hadisəsidir. Alim ixtisarları yeni sözlər kimi təqdim edir (9). Abreviaturaların söz yaradıcılığı olmasını tənqid edənlər söyləyirlər ki, abreviaturaların daxili mənasını geniş xalq kütlələri bilmirlər. Əslində bu vahidlərin daxili mənası dil daşıyıcılarının gərəyi belə deyildir. Onsuz da gündəlik eşitdiyimiz sözlərin səs tərkibi heç kimə lazım deyil. Bəlkə də BMT, TİKA, NATO, SOCAR, TOFEL kimi ixtisarların daxili mənasını heç kimi bilmir. Ancaq bu abreviaturlar səslənən kimi hamı söhbətin hansı anlayışdan getdiyini anlayır. Gənc tədqiqatçılardan da abreviaturaları söz yaradıcılığının məhsulu kimi qəbul edənlər vardır. “Dilçilik terminlərinin yaranmasında istifadə olunan üsullardan biri də abreviaturalardır” (11, s.18) yazan E. Atakişiyev abreviatura üsulu ilə yaranan dilçilik terminlərini iki qrupa ayırır:1. Hərfi ixtisarlar. Məsələn, FDM- Funksional Dilçilik Məktəbi, BFB-Beynəlxalq Fonetik Transkripsiya və s. 2. Heca-termin ixtisarlar. Məsələn, etnolinqvistika, paleoqrafiya, transformasiya, sinsematika və s. (11.s.19). Türk dillərində abreviaturaların yaranma üsulları müxtəlifdir. Azərbaycan dilinin özündə belə abreviaturaların yaranma yolları fərqli göstərilir: 1. sözlərin baş hərfləri ilə müxtəsər yazılışı; məsələn: BDU – Bakı Dövlət Universiteti, TQDK-Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyası; 2.
iki və daha çox sözdən ixtisarla düzəldilmiş bir söz; məsələn: hidroleksem, hipersema, hiperurbanim, subordinativ, desemantikləşmə, transformasiya və s. 3.
AMEA-nın 1960-cı il nəşrində abreviaturalar mürəkkəb ixtisarlar adı ilə öyrənilir və onların 2 növü göstərilir: 1. Mürəkkəb ixtisarların tərkbindəki sözlərin hər birinin ilk hissəsi götürülüb, böyük və nöqtəsiz yazılır. Bunlar bütöv söz kimi oxunur. Məsələn, sinsemantika, metro, Azərneftmaştəmir və s. 2. Mürəkkəb ixtisarların tərkibindəki sözlərdən hər birinin baş hərfini götürüb böyük və nöqtəsiz yazırlar(11, s. 52). Məsələn. AMEA-Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası. AMEA-nın 1980-ci il nəşrində yazılır “Mürəkkəb ixtisarlar sintaktik yolla düzələn isimlərin xüsusi tipidir”(12,s. 91). Bu kitabda mürəkkəb ixtisarların 7 tipi göstərilir. Bu tiplərə ixtisarların quruluş özəllikləri ilə bərabər, tələffüz şəkilləri də aid edilmişdir. Türkiyə dilçiləri də abreviaturanı sözyaratma üsullarından biri kimi qəbul edir. Türkiyə türkcəsində abreviatura “Kısaltma” termini ilə verilir. Professor Ş. Akalın Türkiyə türkcəsində kısaltma-abreviatura yolu ilə yaranan sözləri üç qrupa bölmüşdür: Baş hərflərlə qısaltma-
Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|