Microsoft Word II cild -meruze metnlerin toplusu son2
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
88 torγay, qaymaq, bay, mıy, şıyqan, biyle-, iygi, buyrıq, tıyqı, quyrıq, tüyme, büyrek, oynaq, boy, söylem, awlaq, buzaw, taw, qıraw və s. əlavə saitin saitdən əvvəl gəldiyi yüksələn diftonqlar (voshodyaşçiy diftonq) ise: yı, yi, ya, yo, yöümumiyyətlə ilk hecada yer alır: yiyin, yılan, sıyır, yi bek, yalyız, tayaq, ayaq, yor ya, yoq, kiyik, kiyim və s. Noqay türkcəsində dilönü (incə), dilarxası (qalın) ahəngi çox möhkəmdir. Kök dilarxası (qalın) saitli isə şəkilçi də dilarxası (qalın) saitli, kök ön saitli (incə) isə şəkilçi də ön saitlidir (incədir): atlarımız, islerimizvə s. Dodaq ahəngi isə xüsusilə dilönü (incə) saitləri üçün etibarlıdır və yumşaq bir şəkildə reallaşar. Dodaq uyğunlaşması yazıda əks olunmaz. Noqay türkcəsinin sait fonemlərini xüsusiyyətlərinə görə aşağıdakı kimi bir cədvəldə göstərmək mümkündür:
ÖN
AÇIQ QAPALI AÇIQ
QAPALI DODAQLANMAYAN / a /
/ e /
/i/
DODAQLANAN /o/
/ö/
/ü/
Noqay türkcəsinin samit quruluşu. Noqay türkcəsinin yazı dilində on doqquz samit fonem var: /b/, /w/, /γ/, /g/, /d/, /c/, / Z
/q/, /k/, /l/, /m/, /n/, /ň/, /p/, /r/, /s/, /t/, /ş/, /y/ Bu samitlər sözdə işlənmə yerinə görə belə təsnif edilə bilərlər:
Söz önündə görünəbilən samitlər /b/, /y/, /q/, /k/, /m/, /p/, /s/, /ş/, / t/, /d/ Söz daxilində görünəbilən samitlər /b/, /w/, /d/, /d/, /y/, /g/, /q/, /k/, /l/, /m/, /n/, /ň/, /p/, /r/, /s/, /ş/, /t/, /y/, /z/ Söz sonunda görünəbilən samitlər /q/, /k/, /l/, /m/, /n/, /ň/, /p/, /r/, /s/, /ş/, /t /, / w /, / y /, / z /
/d/ samiti Noqay türkcəsində az sayda sözdə olmaqla bərabər söz əvvəlində da yer ala bilməkdədir: dört, doňız, direk, dolqın, deňiz, dawıs, dıdpar, dömbek və s. /b/ samiti Noqay türkcəsi danışıq dilində iki sait arasında (İntervokal) ikən diş-dodaq v-sinə dönə bilər (1,39) yiber- [yiver-], şıbın [şıvınj, qabaq [qavaq], yip+i>yibi [yivi], qara bala [qara vala], şəkilçisi boylam [eki vaylam]. Bu vəziyyətə kar samitlər qonşuluğunda da rast gəlinə bilər: qarbız [qarvız], arba [arva], borbay [borvay], qalbır [qalvır] və s. Söz sonunda olan /p/ isə sait ilə başlayan bir şəkilçi aldığında /b/ üzərindən qoşadodaq v-sinə; /w/ dəyişir: (3,24) şap-ıs>şabıs [şawıs], yap-ılyan>yabılyan [yawılyan], sep-e-di>sebedi [sewedi], kep-ip>kebip [kewip] və s. Danışıq dilində son səsdəki /p/-dən sonra sait ilə ya da /y/ ilə başlayan bir söz gəlirsə /p/ samiti cingiltiləşərək /b/-yə çevrilir, ancaq bu vəziyyət yazıda əks olunmur: sındırıp alyan [sındırıbalγan], berip yiberdi [berib yiwerdi], qarap ozuw [qarab ozuw] və s. /q/ samiti danışıq dilində /x/-yə dəyişmə meylində olur: (1,44) toqta- toqta- [toqta— toxta~], uqla- [ııqla-~uxla~], aqşa [aqşa~axşaj, qardaş [qardaş~xardaş] və s. Danışıq dilində /k/ samiti iki sait arasında ikən və ya sonunda kar və ya cingiltili samit saxlayan bir sözdən sonra gəldiyi zaman /g/ samitinə çevrilər, lakin bu yazıda əks olunmur: bilek+i>bileği, kerek+im>keregim, sen kim [sen gim], ol kerek [ol gerek] və s. Bənzər şəkildə iki sait arasında qalan /q/ samiti /y/-yə çevrilir: mıq+ım>mıγım, qaq-uw>qaγtuw və s. N.A. Baskakov, Noqayskiy yazık i ego dialektı adlı əsərində Noqay türkcəsinin fonemlərini göstərdiyi cədvəlin altına alınma səslərin ayrılması vəziyyətində Noqay türkcəsi ilə Qazax türkcəsi və Qaraqalpaq türkcəsi səs sistemlərinin hamısıyla uyğunlaşdığı nəticəsinə gəlmişdir. Noqay
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
89 türkcəsi dialektlərində ön səs vəziyyətində ümumiyyətlə /y~c~j/ qərarsızlığı, yayılmış olaraq /s~ş/ və /ş~ç/ dəyişmələri olmaqdadır. Ancaq yazı dilinin samit səsləri səslənmə yerləri və formalarına görə aşağıdakı cədvəldə olduğu kimi xarakterizə edilə bilir:
Qoşa dodaq
Dildiş Dildiş-
damaq Damaq
Yumşaq Damaq
Kar / p /
/t/
/k/ / q/ (/~x/)
Qapanma Cingiltili /b/
/d/
/g/
/γ/
Kar
(/ç/)
Qapanma- daralma Cingiltili
Kar /s/
/ş/
Daralma cingiltili /w/ /z/
(/j/)
/y/
Kar
Burun cingiltili /m/
/ň/ Kar
Yan cingiltili
/l/
Kar
Vurğulu cingiltili
/r/
ƏDƏBIYYAT 1. Baskakov N.A. Qrammatika noqayskoqo yazıka, çast I, Fonetika i morfologiya, Çerkessk, 1973 2.
Noqaysko-Russkiy slovar, Moskva 1963. 3. Baskakov N.A. Noqayskiy yazık i eqo dialektı, Moskva-Leninqrad-1940. 4. Baskakov N.A. Tyurkskiye yazıki, Moskva, 1960 5. Dmitriyev N.K., F.G.İshakov, “Xarakteristika otdelnix, glasnıx sovremennıx tyurkskix yazıkov”,İssledovaniya po sravniyelnoy grammatike tyurkskix yazıkov, Fonetika, Moskva, 1955
Phonetic structure of Nogay turkish of Khipchak turkish languages.
Nogay language has its specific peculiarities among Khipchak languagegroups. In this article deals with phonetic structure of Nogay language. Key word: Nogay language, vowel, consonant, stress. Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|