Microsoft Word II cild -meruze metnlerin toplusu son2
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
58
Aytan Baylarova Ph. D. in Philology, associate Professor Azerbaijan National Academy of Sciences the Institute of Linguistics, the leading scientific researcher of the department of Modern Azerbaijani language
Summary
National-cultural characteristics of connotative lexiconin Azerbaijani language
As human speech is a connotative and denotativ system, the speech situation reveals connotative shades. The national-cultural lexicon of the different languages differ from one another due to their cultural components. Identity of the lexicon thatreflects the national cultureconsists of identify of the reality that it expresses and specificity of the cultural connotations. The structure of the connotation can be divided into several layers: equivalent connotative lexicon; connotative meaning lexicon that has only one culture; different, oftenopposite connotative meaning lexicon; partly different connotative meaning lexicon;non-equivalentconnotative lexicon. Key words: connotative, denotative, national-cultural, association, emotional
Aytən Hacıyeva, fil.ü.f.d., dos.
Azərbaycan Dillər Universiteti, Ümumi dilçilik kafedrası
TÜRKOLOGİYADA YENİ TİPOLOJİ ARAŞDIRMA İSTİQAMƏTLƏRİNİN FORMALAŞMASI HAQQINDA (SÖZ YARADICILIĞININ TƏDQİQİNDƏ PSİXOLİNQVİSTİK ASPEKTLİ YANAŞMA TENDENSİYALARINA DAİR)
Dünya dilçiliyində yeni tədqiqat istimətlərinin formalaşması türkologiyanın fərqli elmi- nəzəri dəyərləndirmə spesifikasına malik araşıdırmalarla zənginləşməsinə yol açmışdır. Konkret olaraq koqnitivistikanın son illər artan dinamika ilə ayrı-ayrı dillərin nəzəri problemlərinin həllinə yönəlmiş dərin məzmunlu tədqiqatlarda aktiv iştirak payına malik olması, habelə psixologiya, neyrologiya sahələrinin dilçiliyə qazandırmış olduğu fərqli rakurslu dəyərləndirmə standartlarının uğurlu adaptasiyası, eləcə də informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının linqvistik araşdırmaları yeni keyfiyyət səviyyəsinə yüksəldən metodlar təklif etməsi ümumilikdə dilçilik elminin, o cümlədən də xüsusi dilçilik sahəsi olan türkologiyanın ciddi inkişafına səbəb olmaya bilməzdi. Son dövr türkoloji araşdırmalara sirayət etmiş ən aktual , ən novator və heç şübhəsiz ki, ən sürətli inkişafda olan yeni dilçilik istiqamətlərindən sayılan koqnitiv linqvistika və xüsusilə də onun daha gənc araşdırma istiqaməti olan koqnitiv semantika maraqlı elmi araşdırmaların meydana çıxmasına yol açmışdır. Xatırladaq ki, “koqnitiv elm – təfəkkür haqqında elm olmaqla, biliklərin əldə edilməsi, saxlanması, emal edilməsi və istifadə edilməsi haqqındakı canlı və süni sistemləri tədqiq edir. Hal-hazırkı dönəmdə bu (yəni, koqnitiv elm – A.H.) insan təfəkkürünün və onun beyin mexanizmlərinin tədqiqilə məşğul olan və qarşılıqlı əlaqədə olan elmi sahələrin bütöv bir şəbəkəsini təşkil edir. Həmin araşdırmalarda təfəkkür sözün ən geniş mənasında ortaya çıxaraq, rəng fərqləndirmə mexanizmlərindən tutmuş sosial stereotiplərin təbiətilə yekunlaşan substansiyanı təcəssüm etdirir.Heç şübhəsiz ki, həmin araşdırmaların “ürəyini” ... təəssürat, şüur, qavrama,yaddaş, diqqət, təxəyyül və dilin istifadəsi prosesində nitq təşkil edir ” (kursiv bizimdir. – A.H.) [ 1; 1]. Başqa sözlə desək, koqnitiv elm dünyanı qavrama haqqında biliklər sisteminə istinad edən, lakin həmin məlumatları yeni rakursdan təkrar dəyərləndirməklə daha geniş aspektli və təbii ki, daha adekvat olan elmi nəticələrin əldə edilməsini mümkün edən multidissiplinar araşdırma I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
59 sistemini ehtiva edir. Məsələn, koqnitiv elm ənənəvi dilçilik problemlərindən sayılan metafora anlayışına yeni rakurslu təhlil yanaşması təklif etməklə, məsələnin bilavasitə insanın qavrama mexanizmlərinin özünəməxsusluqları ilə tənzimləndiyini əyani şəkildə ortaya qoyur.
V.Z.Demyankov “Koqnitiv dilçilik – interpretasiya yanaşması növü kimi” adlı araşdırmasında yazır: “İstənilən fikir metaforikdir” – vaxtilə F.Nitsşe belə demişdir . E.Kassirer göstərmişdir ki, məkan, zaman və say bilavasitə obrazlı təfəkkür vasitəsilə formalaşdırılır (hansının ki, törəmələri olaraq, K.Levi-Stross mif və mədəniyyəti nəzərdən keçirirdi). Ancaq insanın yaratdığı obrazlar hansısa şəkildə real olanla, fenomenlə və ən azında gerçəklik təəssüratı yaradanla əlaqəli olmalıdır. Buna görə də, təsəvvürlər həmişə əşyalarla onlar haqqındakı məlumatlar arasındakı ortaqlıqla, əlaqəli məqamla tənzimlənir” [2; 24]. Başqa sözlə desək, koqnitiv elm metaforanın, ümumilikdə sözün anlamının reallıqda olanla həmin reallıqda olan haqqında məlumatın adekvatlığından çıxş edərək təhlil etməklə yanaşı, həmin metaforikləşmə modellərinin təfəkkür, qavrama (koqnisiya) mexanizmlərilə şərtlənməsi məqamlarının araşdırır. Bu mənada hələ koqnitiv dilçiliyin ayrıca elm sahəsi kimi formalaşıb inkişaf tapmadığı dövrlərdə B.L.Uorfun səsləndirdiyi fikirlə razılaşmamaq olmaz. Sonrakı mərhələdə koqnitiv semantikanın bünövrəsini, “təməl daşı”nı formalaşdıran elmi konsepsiyalar sırasına daxil edilə biləcək linqvistik nisbilik nəzəriyyəsinin banilərindən biri – B.L.Uorf hələ koqnitiv metafora nəzəriyyəsindən çox öncələr yazırdı: “... dilçilik təfəkkür nəzəriyyəsi üçün, son nəticədə ümumiyyətlə bütün humanitar elmlər üçün fundamental əhəmiyyətə malikdir” [3;78]. Və bu fundamental əhəmiyyət özünü tam dolğunluğu ilə insanın koqnisiya mexanzmlərinin tədqiqini hədəfə alan koqnitiv elmin təşəkkülündə tam aydın şəkildə büruzə vermişdir. Koqnitiv semantikanın tarixini və inkişaf perspektivlərini araşdırmış Y.V.Raxilinanın da qeyd etdiyi kimi, “iddia edildiyinə görə, insan nitqin qavranılması zamanı, ümumiyyətlə, qavrama prosesində - məsələn, görüntünün və ya musiqinin qavranılması zamanı istifadə etdiyi mexanizmlərdən yaralanır. Məhz, dilçiliklə həmsərhəd sahələrə maraq da bu cəhətdən qaynaqlanır... “Dilçi həmin sahələr sırasında psixologiya, gelştat psixologiya, koqnitiv psixologiya, hermenevtika”nı qeyd edir və belə yanaşmanın “linqvistikanın muxtariyyətini (yəni, ayrıca elm sahəsi kimi mövcudluğunu – A.H.)” [4; 277] . Bununla belə demək lazımdır ki, müasir elmi inkişaf tendensiyaları özlüyündə hər hansı bir sahənin avtonom, tam təcrid olunmuş vəziyyətdə təkamülünün mümkünsüzlüyünü inkaredilməz dəlillərlə ortaya qoymuşdur. Bu mənada türkoloji araşdırmalarda tipoloji istiqamətli tədqiqatların mütləq şəkildə koqnitiv elm nailiyyətləri, psixolin- qvistik araşdırma yekunları ilə “kəsişməsi” tam məntiqəmüvafiq görünür. Belə ki, yuxarıda qeyd edilənlərdən də aydın şəkildə məlum olduğu kimi, öz mahiyyəti etibarilə “koqnitiv dilçilik yalnız bir elmin sərhədləri çərçivəsinə sığmır, əksinə bir neçə fənnin kəsişmə nöqtəsində yerləşir ”, həmin fənnlər sırasında (daha öncə qeyd etdiyimiz psixologiya, psixolinqvistika ilə yanaşı – A.H.) etnolinqvistika, etnopsixolinqvistika, kompüter dilçiliyi, siyasi linqvistika, linqvocoğrafiya, linqvistik antropologiya və s. bu kimi fənnlər daxildir [5; 6-7]. Türkologiya sahəsindəki tipoloji araşdırmalara yeni aspektli tədqiqat üsullarının tətbiq edilməsindən bəhs edərkən ilk olaraq burada sezilən “canlanma”nın yekcins mahiyyətli olmadığını qeyd etmək lazımdır. Məlum olduğuna görə, müasir tipoloji araşdırmalar ənənəvi prioritet sayılan qrammatik sahə tədqiqatlarının sərhədlərini aşaraq daha geniş spektrli araşdırmaların meydana çıxmasını mümkün etmişdir. Bu aspektdə ortaya çıxmış ən yeni araşdırma istiqamətləri sırasında psixolinqvistik araşdırma metodlarının cəlb edilməsilə ortaya çıxan yeni rakurslu təhlillər xüsusilə diqqətəlayiqdir. Təqdirəlayiq haldır ki, türk dillərinin təqdim etdiyi zəngin material ümumilikdə Dünya dilçiliyi zəminində psixolinqvistika və linqvistik tipologiyanın müştərək araşdırma sahələrinin formalaşmasında geniş istifadə edilməkdədir. Bu sırada müasir psixolinqvistikanın ən görkəmli nümayəndələrindən sayılan Den Ayzek Slobin linqvistik tipoloji əlaqəliliyə malik son dövr araşdırmalarını xüsusilə qeyd etmək olar. Linqvistik tipologiyanın aktual problemlərindən birinə - feil semantikasının dil tipologiyası ilə bağlılığı məsələsinə həsr olunmuş araşdırmasında görkəmli psixolinqvist alim müxtəlifsistemli dilləri, o cümlədən türk, ingilis, ispan, alman, rus və s . dillərin materialını qarşılaşdıraraq leksikanın morfologiya ilə əlaqəsini psixolinqvistik və tipoloji aspektlərin kəsişməsində araşdırır. (bax: [6;219-257]
). Müəllif öz araşdırmasında tipoloji Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|