Microsoft Word II cild musiqi tarixi son 2017. doc
Yüklə 3,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
269
Danışıq epizodları operanın mühüm cəhətidir. Bəstəkar bilava- sitə baş qəhrəmanlarla bağlı olmayan səhnələrdə onlardan istifadə etmişdir. Mahiyyət etibarilə bu epizodlar reçitativləri əvəz etmişdir. Yəqin ki, Azərbaycan bəstəkarları yaradıcılıqlarnın ilk illərində ənənəvi opera forması olan reçitativə ehtiyac hiss edirdilər və buna görə də xalq musiqisinin digər janrları onu əvəz edə bilmirdi. Məhz bu səbəbdən bəzi muğam operalarında (o cümlədən, “Əsli və Kə- rəm”də) yeni problem – Azərbaycan musiqinin intonasiya kökü əsasında reçitativin yaranması problemi meydana gəldi. “Aşıq Qərib” operasında orkestr parçaları müəyyən yer tu- tur. Bir qayda olaraq, onlar hər pərdədən əvvəl gəlir və səhnədə- ki hadisənin bədii məzmununu bildirir. Dördüncü pərdədə böyük bir instrumental epizod – rəqs vardır. Bu rəqs saraydakı dəbdəbəli toy məclisini müşayət edir. Qəribin leytmotiv-xarakteristikası da orkestr partiyasında öz əksini tapmışdır. Operada muğamdan geniş istifadə olunması onun musiqili- üslub xüsusiyyətlərinin yaranmasına səbəb oldu. Muğam səhnə- ləri klavirə yazılmır, yalnız librettodakı mətni ifa etmək üçün xalq yaradıcılığına aid motivin adı qeyd olunur (inqilabdan əv- vəlki illərdə yazılmış başqa Azərbaycan operalarında olduğu kimi). Operanın qalan materialı, əsas etibarilə müəllifindir (bəstəkar həmçinin xalq mahnılarının melodiyalarından da istifadə etmiş- dir). Z.Hacıbəyov operada şifahi xalq yaradıcılığının müxtəlif sahələrini əhatə etmişdir. Bu, ona üslub xüsusiyyətlərini daha dərindən anlamaqda və öz yaradıcılıq təcrübəsini zənginləşdir- məkdə kömək etmişdir. O, operada aşağıdakı xalq melodiyala- rından istifadə etmişdir: Dördüncü pərdədə qızların “Bizim elin yaz yağışı” mahnısı. Mahmudun Tiflisdəki qəhvəxanasında rəqqasə Qara qızın şə- rəfinə aşıq Vəlinin ifa etdiyi “Nəzər sal sevgilinə” mahnısı. İkinci pərdənin birinci şəklində – qızlar xorunun ifa etdiyi bahar nəğməsi: “Yaz yetişdi, novruz gəldi”. İkinci pərdədə “Bizim eldə ördək də var, qazda var” mahnısı. Dördüncü pərdədə qızların “Oxu, bülbül, fəğan etmə” mahnısı. Z.Hacıbəyovun özünün yazdığı musiqi xalq musiqisinə yaxındır. Bəstəkarın melodiyalarını folkor musiqisindən ayırmaq çətindir.
270
Müəllif materialının üslubu çox sadədir. Bu da muğam im- provizasiyalarının operaya bilavasitə daxil edilməsinə uyğundur. Operanın fakturası son dərəcə sadədir: vokal partiyasında birsəs- lilik və homofon-harmonik tərzli sadə akkompanement. 1 Bəstəkar xor partiyalarında iki səslilikdən nadir hallarda istifadə etmişdir. Üslub sadəliyi Azərbaycan bəstəkarlarının bütün erkən musiqi- li-səhnə əsərlərinə xasdır. Çünki Azərbaycan bəstəkarlarının ilk ya- radıcılıq nümunələri muğam operaları və musiqili komediyalar idi. Muğam sənətinin özü kimi, muğam operaları da opera janrı tarixində nadir hadisədir.
***
Bütün muğam operaları kimi, “Aşıq Qərib” də bəstəkarın uvertüra adlandırdığı orkestr müqəddiməsi ilə başlanır.
Uvertüranın musiqisi şuxdur və bütün əsərin xoş və şən əh- vali-ruhiyyəsini əks etdirir, operanın məzmunu ilə bilavasitə bağlıdır. Uvertüranın əsas mövzusu baş qəhrəman aşıq Qəribin obrazıdır. Bu mövzu operada mühüm dramaturji rol oynayır. Qəribin obrazı sadə üçhissəli forma daxilində inkişafdır (a-b-a). Mövzunun fakturası son dərəcə sadədir və bəstəkarın melodiyanın məqam-intonasiya xüsusiyətini nəzərə çarpdırmaq istədiyini göstərir. Uvertüranın orta hissəsi mövzunun variant dəyişikliyi üzərində quru- lur, daha zərif və hətta rəqssayağı səslənir. Orta hissənin ilk səslən- məsi Qərib mövzusunun ilk səslənməsinə cavab kimi verilir.
1 Bu opera Sovet hakimiyyəti illərində dəfələrlə onu idarə edən dirijorla- rın redaktəsinə məruz qalmışdır. Yalnız orkestr partiyasında dəyişikliklər edilmişdir. Bəstəkarın özünün yazdığı klavir qalmamışdır. Ona görə də ope- ranın ilk variantını bərpa etmək çətindir. 271
Bu kompozisiya mahnı formasına yaxındır və xalq təranələri tərzində yazılmış mövzunun xarakterinə tamamilə uyğun gəlir. Hər iki fraqmentdə eyni məqam əsası – sol tonikalı “Rast” saxlanılır. Əgər birincidə melodiya tonikanın oxunması üzərində (böyük sekunda daxilində) qurulursa, ikincidə böyük diapazon meydana gəlir, məqamın pərdələrinin çoxu əhatə olunur. Burada eyni, motivin sekvensiyavari düzülüşünə əsaslanaraq kvintadan tonikaya pərdəvarı enən hərəkət baş verir. Melodiyanın bir yerdə “hərlənməsi”, sonra sıçrayışlı uçuş və yenidən ilkin yüksəkliyə qayıtma Azərbaycan xalq mahnılarına xasdır. Uvertürada Qərib mövzusu aşıq mahnısının janr – intonasiya təbiətini əks etdirir. “Aşıq Qərib” operasının üverturasında geniş inkişaf yoxdur. Mövzular burada ekspozisiyasayağı ifadə edilir. Xalq mahnısı tərzli ikinci mövzu sadə üçhissəli formadadır. Bu da onların mahnı xarakterinə uyğun gəlir. Z.Hacıbəyov uvertürada bütün əsas dramatuji süjet xətlərini göstərməyə nail olmamışdır. Başqa muğam operalarının uvertü- raları da musiqinin məzmununu birtərəfli açır. Burada “əks hərə- kət” öz ifadəsini tapmır.
Yüklə 3,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|