Microsoft Word Insan huquqlari II kitab doc
Yüklə 2,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
85 Mübahisələrin razılıqla yekunlaşmasını əks etdirən tarazlı səviyyələr sistemi formalaşmış olur. Dialektik vəhdət burada mərkəzləşidirici koordinativ vasitə rolunda çıxış edir. Mərkəzləşdirmə və bir araya gətirmə isə müxtəlif mərhələlərdə mövcud olur. Bu, hər şeydən öncə mübahisə predçetlərinin tərkib ünsürlərinin, komponentlərinin kəmiyyəti və əhatə məkanı ilə əlaqəlidir. Hüquq maddi və mənəvi kriteriyalar məcmuəsindən ibarət olduğundan onun dialektikası həm maddi, həm də mənəvi istiqamətlərdə mövcud olur. Dialektika həmçinin bu iki istiqamət arasında da yer alır. Bu iki istiqaməti bir-birinə bağlayır. Bu anda əks olunma və təkrar əks olunma prosesləri təmin edilir. Hüququn nəzəri dialektikası onun (haqların) ardıcıl olaraq dərk olunmasıdır və ayrı-ayrı sahələr üzrə hüquq normalarının qarşılıqlı şərtləndirici vəhdətidir. Hüquq nəzəriyyələri (ontoloji, qnoseoloji, epistemoloji baxışlar) məhz dialektik vəhdətlə əlaqədar olaraq genişlənir, inkişaf edir. Dialektika həm sahələri, hə də tərkibləri aşkarlayır, genişləndirir. Tərkiblə bölgü arasında əlaqələndirici vəhdətləri yaradır. Dialektika sayəsində hüquq fikirlərinin zəncirli bağlılığı formalaşır. Hüququn dialektik vəhdəti onun sintezində (sistendaxili və sistemlərarası sintezlərdə) öz əksini tapır. Bu dialektikada həm təsdiqlər, həm də inkarlar meydana gəlir. İnkarlar və təsdiqlər şaxələnir. Dialektika ümumi mətndə genişlənmiş formada mövcud olur. Məsələn, hüquq normaları məcmuəsindən ibarət olan istənilən sənəd dialektik vəhdətə malikdir. Hüququn məkanda, zamanda dərk olunması, hüququn təmin olunmasının resurslara bağlı olması və hüququn nəzəri baxımdan dərk olunması elə hüquqa dair fikirlərin dialektikasını meydana gətirir. Hüquq anlayışının tərkib ünsürləri, hüquq anlayışının bölgü ünsürləri elə hüququn dialektikasının formalaşmasında mövcud olan komponentlərdir. Hüququn istiqamətləri elə onun dialektik vəhdətinin əsaslarını meydana gətirmiş olur. Hüququn dialektik 86 vəhdəti həm təbiət və qeyri-təbiət vəhdətində meydana gəlir, həm də bunlardan irəli gələrək, universal və məxsusi məsələlərdə ortaya çıxır. Dialektika -əlaqəlilik prinsipidir. Əlaqəlilik insan fəaliyyətinin bütün sahələrində mövcud olur. Fəaliyyətin dialektikası hüququ genişləndirir. İnsan hüquqları əlaqəli olduğundan hər bir məsələdə səbəb və nəticələri özündə əks etdirən vəhdətlilik mövcud olur. Əlaqəlilikdə hüquqlar şaxələnmiş qaydada dərk olunur. Bu şaxəli dərk etməni nəzəri fikirlər meydana gətirir. Empirizm özü də əlaqəli fikirlərin yaranmasında mühüm rol oynayır. Nəzəriyyə və təcrübənin vəhdəti məhz əlaqəli fikirlərin formalaşmasında böyük rol oynayır. Dialektika bir qanunauyğunluq və prinsip olaraq, həm də inkarlar şəbəkəsini və trayektoriyasını yaradaraq hüquq nəzəriyyəsini fərdi fikirdə, eləcə də universal qarşılıqlı əlaqələrdə inkişaf etdirir. Dialoqlar hüquq nəzəriyyəsinin inkişafının əsaslarını meydana gətirmiş olur. Bu inkişaf konseptuallığa səbəb olur. Dialektika həmçinin daxildən təmizləmə funksiyasını yerinə yetirir. Məsələn, hüquqi sənədlərin fəaliyyətlə əlaqədar olaraq təkmilləşməsi və yeni müddəaların əlavə olunması elə dialektik tələblər və prinsiplər əsasında yerinə yetirilir. Bu prinsiplərin tətbiqi də zərurətə söykənir. Deməli, dialektika əslində zərurətdən meydana gələn bir prinsip və tələb olaraq formalaşmış məntiqi ardıcıllıqdan ibarət olur. Hüququn tarixi inkişafı mərhələləri və bu mərhələlər arasında olan bağlılıq da məhz hüququn dialektik vəhdəti kimi anlaşıla bilər. Dialektikanın zamanı yaratması və zamanda meydana gəlməsi burada mühüm əhəmiyyət kəsb edir və mərkəzi prinsipi təşkil edir. Hüququn dialektikası onun baza və əlavə (fəaliyyətin genişlənməsinə müvafiq olaraq) sahələrə ayrılmasını özündə əks etdirir. Hüququn universal sahələri və məxsusi sahələri məhz hüququn dialektikasının, həm də sahələr birləşdirici dialektikasının əsaslarını meydana gətirir. Dialektika tərkib və bütövün birlikdə inkişafına şərait yaradır, 87 vəhdətlilik prinsipini formalaşdırır. Vəhdətlilik prinsipi və zərurəti də öz-özlüyündə dialektikanın modeli rolunu oynayır. Dialektika hüquq sahələrinin piramidal əsaslarla şaxəli trayektoriyalanmasına səbəb olur. Dialektik vəhdət zamanı hüququn formal məntiq əsasında dərk olunması ardıcıl olaraq dialektik məntiqin formalaşmasına səbəb olur. Ə qli nəticələrə gəlmək və hüquq normalarının dialektik ə sası. Əqli nəticənin məhsulu elə təfəkkür dialektikasının şərtləndirici nəticəsidir. Əqli nəticələrin məhsulu təkrar olaraq obyekt rolunu ifadə edir və dialektikanın başlanğıcı (şərti başlanğıcı) rolunu da oynayır. Elmi-fəlsəfi izahalara əsasən, əqli nəticə (istidlal) fikirlər (məfhumlar və mülahizələr) arasında elə bir əlaqədir ki, onun nəticəsində bir və ya bir neçə hökmdən başqa hökm alınır və bu hökm ilk, əsas hökmlərin məzmunundan çıxarılır. Başqa hökmün çıxarılmasına imkan verən ilk, əsas hökm əqli nəticənin mühakimələri adlanır. 1 Hökmdə iki məfhum arasındakı əlaqə və bağlılıq beynimizdə əks olunursa, sadə hökmlər adlanır. Sadə hökmlər bir subyekt və predikatdan əmələ gəlir. Sadə hökmlər üç növə ayrılır: 1. Atribtuiv hökmlər. 2. Nisbət (münasibət) hökmləri. 3) Mövcudluq (ekzistensial) hökmləri. Atributiv (lat. Atributio əlamət, xassə deməkdir). Hökmlərdə əlamətin, xassənin cismə, hadisəyə aid olması və yaxud cismin sinfə aid olması beynimizdə əks olunur. 2 Hökmlər əsasən dialektik məntiqin əmələ gəlməsi üçün zəruri olaraq irəli sürülür. Nəticə hökmləri də alınır. Bu nəticə hökmləri tərkibləri yaradır. Deməli, dialektikanın əsas funksiyası elə tərkiblərin meydana gəlməsini təmin etməkdən ibarətdir. 1 Ümumi psixologiya. Pedaqoji institutların tələbələri üçün dərslik. Prof. A.V. Petrovskinin redaktorluğu ilə. Əlavələr edilmiş və yenidən işlənilmiş 2-ci nəşrindən (M., 1977) tərcümə. “Maarif” nəşriyyatı, 1982. səh. 336. 2 M.M. İsrafilov. Məntiq: Dərs vəsaiti.-B.: Maarif, 1987.-333 səh., s. 135. Yüklə 2,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|