37
q zetl rini n z rd n keçirmi , toplayıb t rcüm etdiyi materialların
xronoloji ardıcıllıqla rhini verm kl bir çox tarixi m qamlara
aydınlıq g tirmi dir. T dqiqatçı alimin ara dırmaları bel dem y
sas verir ki, mür kk b ictimai-siyasi raitd men evik, da nak,
liberal v dig r partiyaların ideyalarını geni t bli ed n ist r
erm ni, ist rs d erm nil r arxa duran imperiyanın mürt ce
dövri m tbuatı Az rbaycan xalqının z ngin m d niyy tin , milli
ad t- n n l rin , yüks k
xlaqi keyfiyy tl rin , humanizmin ,
qonaqp rv rliyin , c surlu una qar ı inamsızlıq v dü m nçilik
t bli edirdi. B zi yazılarda az rbaycanlıların mü yy n xarakterik
c h tl ri erm nil r nümun göst rils d , gerilik, c hal t, dini
fanatizmin tör tdiyi f lak tl r d xüsusi diqq t çatdırılırdı.
XIX
sr v XX srin
vv ll rind regionda n r olunan
(t kc , Bakıda deyil) dövri m tbuat orqanlarında dig r xalqların da
ictimai-siyasi h yatının müxt lif sah l rini özünd
ks etdir n
m qal l rin d rci mühüm h miyy t k sb edirdi. " kinçi" q zetin-
d n tutmu "Ziya", "Ziyayi-Qafqaziyy ", "Molla N sr ddin",
"H yat", " r ad" v Bakıda n r olunan dig r m tbu orqanlara
q d r Az rbaycanın dövri m tbuatında qon u xalqların m d ni
h yatı, d biyyatı, inc s n ti bar d yazılara da rast g linir.
Bu dövrd n r ba layan (1906, Tiflis) "Molla N sr ddin"
jurnalı da ba qa dill ri öyr nm yin ziddin deyildi. Jurnal rus
dilinin böyük t bli atçılarından idi. Mollan sr ddinçil rin h r biri
öz ana dill rind n ba qa, 2-3 dil bilirdil r. Onlar ba qa dill rin
öyr nilm sinin lüzumunu qeyd edir, eyni zamanda, Az rbaycan
dilinin saflı ı u runda da mübariz aparırdılar. "Molla N sr d-
din"in dili geni xalq kütl l rinin ba a dü düyü açıq, aydın V t n
dili idi.
(1.92)
Yazıçı-publisist, ara dırmaçı Mehriban V zir m tbuata
açıqlamasında Mirz C lilin m cburi
kild mü yy n güz tl r
getdiyini des d , heç zaman sas h d fl rind n yayınmadı ını,
yolundan sarpmadı ını vur ulayır: “Dem li, ran hökum ti t klif
etmi di ki, jurnal farsca çıxsın. Çünki o zaman randa türk dilind
jurnal çıxmırdı, amma erm ni dilind yayımlanan çap m hsulu var
idi. Mirz C lil o zaman valiy deyir ki, “m n farsca bilmir m,
38
amma erm nic ni yax ı bilir m. caz verin, bu jurnalı erm ni
dilind çıxarım”. Bu t bii ki, sarkazm, Mirz C lil t r find n
ustalıqla deyil n ironiya idi. randa erm ni dilind çıxan m tbuata
ustalıqla i ar idi. Ondan sonra qar ılıqlı anla ma yarandı. H m
onlar, h m d Mirz C lil güz t getdi”.
(11)
Qeyd ed k ki, jurnal 1906-1918-ci ill rd Tiflisd , 1921-ci
ild T brizd , 1922-1931-ci ill rd Bakıda n r edilib. 25 il
rzind 748 sayı i ıq üzü görüb.
Az rbaycan Xalq Cümhuriyy ti dövründ m tbuat sah sind
ld edil n
n böyük u ur “M tbuat haqqında Nizamnam ”dir.
Parlamentin 25 oktyabr 1919-cu il 88-ci iclasında M tbuat Nizam-
nam si haqqında qanun layih sinin müzakir si aparılır. H min il
oktyabrın 30-da is 7 s s çoxlu u il M tbuat Nizamnam si q bul
olunur. Bu s n din ömrü qısa müdd tli olsa bel , Az rbaycan
jurnalistikasının inki afına güclü t kan vermi , milli m tbuat
tarixind silinm z bir iz qoymu dur. Müasir dövrümüzd K V
sah sind q bul olunan qanunvericilik aktlarında da bu iz hiss
olunmaqdadır. Sözsüz ki, Az rbaycan Xalq Cümhuriyy ti döv-
ründ senzuranın l
vi d bu inki afı sür tl ndirmi , ölk d azad
m tbuata yol açmı dı.
Az rbaycan m tbuatı tarixind 1918-1920-ci ill r bütün
vv lki dövrl r nisb t n,
n yüks k inki af m rh l si hesab
olunur. Bu ill r m tbuatın ideya istiqam ti d müxt lif idi. Bir
qrup media yeni yaranan Az rbaycan Xalq Cümhuriyy ti ideyala-
rını t bli edir, ba qa qrup m tbuat orqanları bol evizm adı altında
onlara qar ı çıxır, bol evik m tbuatı il müxalif td olan eser-
men evik qrupu, erm ni-da nak m tbuatı v bit r f q zetl r, jur-
nallar ist dikl ri ideya da ıyıcılı ını c miyy t a ılama a çalı ırdı.
T bii ki, bu media orqanlarının iç risind Az rbaycan Xalq
Cümhuriyy tinin ideyalarını t bli ed n v d st kl y n m tbuat
daha geni oxucu auditoriyasına malik idi.
1918-1920-ci ill rd Bakıda yerli bol evikl rl bir mövqed
dayanan v Az rbaycanda milli hökum tl müxalif td olan
“Bakinets” (1907-1920, redaktoru M.S.Cinoridze, M.D.Manuçar-
yan), “Bakinskaya jizn” (1919, Redaksiya hey ti), “Bakinskiy ra-
39
boçi” (1906-1920, RSDFP Bakı Komit sinin orqanı), “Bakinskoye
slovo” (1918-1920, redaktoru Qlaxenqauz), “Bakinskoye utro”
(1919, redaktoru M.N.Sergeyev), “ skra” (1919, Redaksiya
hey ti), “Nabat” (1919, redaktoru A.A.Murovyan, F.E.Maxarad-
ze), “Na a jizn” (1919), “Proletari” (1919, Redaksiya hey ti) v s.
rus dilind q zet v jurnallar da çıxırdı.
1918-1920-ci ill rd Az rbaycanda milli hökum t qar ı
erm ni dilind çıxan q zet v jurnallar iç risind “Artsax” (1919,
Redaksiya hey ti), “Aparaj” (1917-1919, redaktoru Ayrapet
Musaelyan) v s. kimi dü m n mövqeli q zet v jurnallar xüsusil
f allıq göst rirdi.
Rus dilind çıxan da nak istiqam tli “Znamya truda”,
“Yedinaya Rossiya”, “ skra”, “Na a vremya”, “Vperyod” kimi
q zetl r Az rbaycanda milli hökum tin leyhin t bli atda heç d
onlardan geri qalmırdı.
Cümhuriyy t hökum ti dövründ Bakı, G nc ,
u a, Tiflis,
r van v dig r m d ni-inzibati m rk zl rd çıxan m tbuat nümu-
n l ri, t kc , Az rbaycan-türk dilind deyil, rus, gürcü, erm ni,
polyak, fars, alman v qeyri dill rd d n r edilirdi. Az rbaycan
Xalq Cümhuriyy ti dövründ " stiqlal" (1918-1920), "Az rbay-
can" (1918-1920), "Övraqi-n fis " (1919), "Müs lmanlıq" (1917-
1919), "Qurtulu " (1920), "M d niyy t" (1920), "G ncl r yurdu"
(1918), " eypur" (1918-1919), "Z nbur" (1919) kimi milli istiqlal
ideyalı m tbuat orqanları n r olunmu dur.
Professor
irm mm d Hüseynovun hesablamalarına sas n,
müst qillik ill rind (1918-1920) ölk
razisind 150-y q d r
m tbuat orqanı n r edilirdi. Bunların 60-dan çoxu Az rbaycan,
70-d n çoxu rus, t xmin n, 14-15 m tbuat orqanı is dig r dill rd
çap olunurdu. Az rbaycan dilind çap olunan m tbu n rl rd n
"Az rbaycan", "Az rbaycan füq rası", "Al bayraq", "Açıq söz",
"B sir t", "Qarda köm yi", "El", "Z hm t s dası", "G nc i çi",
"G l c k", "Mill t", "Türk sözü", "H qq s dası", "Xalq sözü",
"Z hm t h yatı", " eypur" v s. adları ç km k olar. 1918-1920-ci
ill rd müxt lif mövqed olanların 7-8 m tbuat orqanı n r
olunurdu ("Yedinaya Rosiya", "Znamya truda", " skra", "Na e
Dostları ilə paylaş: |