Microsoft Word kitab+son doc
Yüklə 0,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əbülhəsən Əliyül-Əlanın
- Əbdülməcid Firiştəoğlu
- «Сюз», «Сыьмазам», «Ичиндядир», «Мяням, мян»
83 onların tərəfdarı kimi qələmə vermiş və bəktaşi təriqəti əvəzinə hürufilik ideyalarını təbliğ etməyə başlamışlar. «Bəktaşilər sa- dəlövh, dərin bilik sahibi olmadıqlarına görə hürufilərin fikirlə- rini qəbul etmişlər» (53, 247). Nəimi əl-Hürufinin əsərlərindən sonra hürufilik ideologi- yasının təfsirinə, təbliğinə, intişarına və ifadəsinə xidmət edən bir sıra qaynaqlar vardır. Sayı xeyli çox olan bu qaynaqlar yalnız dini-fəlsəfi əsərlərdən ibarət deyil. Onların mühüm bir qismini bədii əsərlər, poetik örnəklər təşkil edir. Həm də bu bədii nümunələrin hürufilik təriqətinin yayılmasında, kütləviləşməsində və qavranılmasında bədii-estetik təbliğat vasitəsi kimi mühüm rolu olmuşdur. Hürufiliyin dini-fəlsəfi və bədii qaynaqları içərisində Əbülhəsən Əliyül-Əlanın («Qiyamətnamə», «Kürsinamə», «Bəşarətnamə», «Tövhidnamə»), Əmir Qiyasəddinin («İstivanamə»), Seyyid Əmir İshaqın («Məhrəmnamə», «Təh- qiqnamə»),
əsərləri mühüm yer tutur. Əbdülməcid Firiştəoğlu «Cavidannamə»ni müxtəsər şəkildə «Eşqnamə» adı ilə, «Məhəbbətnamə»ni isə «Hidayət- namə» adı ilə türk dilinə tərcümə etmişdi. XIV-XV yüzilliklərdə hürufilik Azərbaycanda da geniş ya- yılmışdı. Təbrizdə, Naxçıvanda, Bakıda, Şirvanda və s. bölgə- lərdə bu təriqətin tərəfdarları var idi. Fəzlullahın da bir müddət yaşadığı Bakıda təriqətin çoxlu sayda təəssübkeşləri və mürid- ləri mövcud idi. Təsadüfi deyil ki, hürufilikdən söz açan bəzi müəlliflər Ba-
və fars dillərində bu təriqətin ideyalarını, fəlsəfi baxışlarını, dini-mistik mətləblərini bədii sözün ən cazibədar, zərif və ecazkar dili ilə ifadə və təbliğ etmişdir. Onu dinsiz və kafir adlandıranların, bidətdə günahlandıranların özləri də onun şeir-
84 lərinə heyranlığını gizlətməmiş, bu poetik örnəklərin gözəl- liyini, bədii vüsət və əzəmətini etiraf etməli olmuşlar. Qansı Quri, Ş.İ.Xətai kimi hökmdarlar Nəsimiyə xüsusi rəğbət bəs- ləmişlər. Hürufilər zaman-zaman təqibə və cəzaya məruz qalmış-
edam edilmişdi. 1427-ci ildə Heratda bir qrup hürufi Teymurun oğlu, hökmdar Şahruxa sui-qəsd təşkil etmişdilər. Əhməd Lur adlı bir hürufi cümə məscidində onu qəmə ilə ağır yaralamışdı. Bu səbəbə oradakı xeyli sayda hürufi, o cümlədən Nəiminin qız nəvəsi Əzüdüddin öldürülmüş və ya müxtəlif tipli cəzaya məruz qalmışdılar. Özü müəyyən müddət hürufiliyə meyl edən, hətta hürufiyanə şeirlər yazan Qaraqoyunlu hökmdarı M.C.Həqiqinin də dövlət üçün təhlükə yaratdıqlarını güman etdiyinə görə 500-ə qədər hürufini edam etdirdiyi məlumdur. Həmçinin Osmanlı hökmdarı Sultan Fateh Məhəmməd də bir müddət hürufiliyə meyl etsə də, sonradan dövlət üçün təh- lükə yaratdıqlarını görüb hürufiləri cəzalandırmışdı. Bu səbəbə görə də hürufilər bir çox hallarda gizli fəaliyyət göstərmək məcburiyyətində qalmışdılar. Hürufilərin təqib olunmasının bir səbəbi onların ideya və etiqadında, panteist görüşlərində, Xaliq məxluq münasibətlərin- dəki islama zidd mövqelərində idisə, digər bir səbəb də onların təşkilatlanıb hakimiyyətə təsir göstərmək, hətta hakimiyyətə gəlmək istəklərində idi. Təsadüfi deyil ki, Sultan Məhəmməd Fatehin hakimiyyəti zamanı hürufilər hökmdarın bu təriqətə meyl göstərməsindən istifadə edərək hürufiliyi rəsmi dövlət dininə çevirməyə cəhd göstərmişdilər ki, bu, sonda uğursuzluqla nəticələnmişdi. Orta əsrlər, xüsusilə də XIV-XV yüzilliklər Azərbaycan dini-fəlsəfi və bədii fikir tarixini hürufilik təlimi və ideyalarını nəzərə almadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Onun bədii ədə- biyyatda yaratdığı əks-səda o qədər güclüdür ki, XIV-XV əsrlər ədəbiyyatımızın əsas ağırlıq yükü və tarazlıq mərkəzi bu təriqə-
85 tin ideyaları və baxışları ilə bağlı bədii-poetik təfəkkürün yarat- dığı söz sərvətinin üzərinə düşür. Bu mənada təkcə hürufiliyin «bədii dili» İ.Nəsimini xatırlatmaq kifayətdir. XIV-XVI əsrlər ədəbiyyatımızda F.Nəimi, İ.Nəsimi, M.C.Həqiqi, Həbibi, Süruri, Tüfeyli, Heyrəti, Mühiti və başqa- ları hürufiliyə bağlı sənətkarlar kimi tanınır. Hürufizm ideyaları onların yaradıcılığında bu və ya digər dərəcədə öz əksini tapır. Ş.Q.Ənvar, Ş.İ.Xətai kimi sənətkarlar da hürufiliyə rəğbət bəsləmişlər. Hətta onların yaradıcılığında bu ideya və görüşlə- rin müəyyən bədii notlarını da görmək mümkündür. Ş.İ.Xətainin bağlı olduğu və onun hakimiyyətə gəlməsində mühüm rol oynamış
formalaşmasında da hürufilik ideyalarının müəyyən rolu və təsiri olmuşdur.
86 И.НЯСИМИ ЙАРАДЫЪЫЛЫЬЫНДА ЩЦРУФИЛИК ИДЕЙАЛАРЫ
Мялум олдуьу кими, щцруфилийин мцяссиси вя ясас идеологу Ф.Няимидирся, онун ян дольун вя тясирли бядии- фялсяфи ифадячиси, поетик трибуну И.Нясимидир. Щцруфилийин мякани вя инсани интишарында, даща ящатяли мигйас алмасында Нясиминин ролу вя хид- мятляри явязсиздир. Бу эцнкц иътимаи-тарихи вя бядии- фялсяфи фикирдя щямин мяфкуря вя етигадын даща тез- тез хатырланмасы да мящз бу Азярбайъан шаириня эюрядир. Беля бир мювъуд мцлащизяни йеня йада салырыг ки, яэяр Нясими олмасайды, щцруфилик идейалары чох тез юлязийиб сюнярди. Сяняткарын истяр фарс, истярся дя ана дилли шеирляриндя щцруфилик идейаларынын ифадяси башлыъа йер тутур. Цмумиййятля, онун бядии ирсинин мцщцм бир гисмини щцруфийаня шеирляр тяшкил едир. Щямин поетик юрняклярин юзцнц дя мцхтялиф гисмя айырмаг олар. Беля ки, шаирин бязи шеирляриндя дейилян фикрин ифадясиня мцяййян гядяр, йяни бядии мятнин щяр щансы ифадя, мисра вя бейтляриндя тохунулурса, бязи поезийа нцмуняляриндя бядии мятнин мязмуну, семантикасы, идейа-мяфкуряви щядяфи вя мягсяди бцтювлцкдя щцруфилийин бядии-фялсяфи шярщиня вя тяблиьиня йюнялир. Шаирин ана дилиндя гялямя алдыьы поетик юрнякляр ичярисиндя дя бу типли хейли нцмуня тапмаг мцмкцндцр. Щям дя бу шеирлярин жанр вя бядии форма мяхсусиййяти дя фярглидир: гязял, ялиф-лам, мцстязад,
Дейилдийи кими, бцтювлцкдя щцруфилик бахышларынын бядии-фялсяфи ифадясиня хидмят едян нцмуняляр аз
дейил. Мясялян, шаирин
Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|