Microsoft Word kitab+son doc
Yüklə 0,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məkana və zamana
75 mağı və onu ziyarət etməyi Kəbəni və ya Haqqı ziyarət kimi dərk edirdilər. Nəsiminin: Kəbə üzündür, ey sənəm, üzündədir sücudumuz!
Yaxud da: Kəlamım, Quranım, zikrim, kitabım, tövhidim, fikrim, Nəmazim, səcdəm, nazim, niyazım, cümlə ərkanım. –
deməsi həmin ideyanın bədii ifadəsi idi ki, hürufiməslək poezi- yada geniş şəkildə intişar tapmışdı. Bu poeziyada insana və onun hüsnünə səcdə Kəbəyə, Qurana və xaliqə səcdə ilə eyni tutulurdu. Qiblə rolunu oynamaq mənasında gözəl insan üzü Kəbəni əvəz edirdi. İnsana və onun camalına səcdə etməmək nadanlıq, cəhl, küfr, imansızlıq və şeytani əməl sayılırdı (Madam ki, insan Haqq zatının təcəllisidir, insana səcdə elə Haqqa səcdədir! – Hürufilərin qənaəti belə idi). Hürufi məfku- rəli poetik deyimlərdə birbaşa qiyas və bənzətmələrdə gözəlin üzünün «surəti-Rəhman»a, «lövhi-məhfuz»a, «Müshəf»ə və «Fürqan»a («Quran»a), «ərşi-həqq»ə, «rövzeyi-rizvan»a, dodağının isə «çeşmeyi-heyvan»a, «abi həyat»a və s.-ə təşbeh edilməsi ilə tez-tez rastlaşırıq. Nəimi «təriqi-əsrar»ı, «nuri- ilahi»ni gözəlin üzündə aşkar edirdi:
F.Nəimidə hüsn və eşq (gözəllik və məhəbbət) bir- birindən ayrılmazdır. Biri digərindən asılıdır və onu tamamlayır. Eşq varlıqdakı hər şeyi bir-birinə bağlayan qüvvə,
76
Xaliqə bağlayan ən ali hissdir. Ona görə də insan Haqqa məhəbbətdən başqa bütün hissləri tərk etməlidir. Kainatda nə varsa, hamısı insanın gözəlliyinə vurğundur və bu gözəlliyin əbədi əsiridir. «Cavidannamə»də deyilir: «Afetab və səyyarat və əflak aşeğ camale-adəmənd ke əz xake təcəlli mikonəd və dər in eşğ əz əhde əzəl ta əhde-əbəd sərkəşte və sərkərdanənd». («Cünəş, planetlər, göylər, fələklər torpaqdan təcəlli tapmış insanın gözəlliyinə aşiqdir. Hansı ki, əzəli əhddən əbədi olaraq sərkəştə və sərkərdandırlar»). Fəzlullah həmin gözəlliyi 28 və 32 hərfin yaratdığı ilahi el- minin əksi, zühuru hesab edirdi: «An hüsn və cəmal elme-
Hürufiliyin banisi insanın simasındakı xətləri və gözəllik atributlarını da buraya əlavə edir: «Hüsn və camal və çeşm və
Eşq və hüsnə münasibətdə hürufilərin baxışları, demək olar ki, təsəvvüfçülərin görüşləri ilə uzlaşırdı. Fərq, əsasən, hürufi- lərin mətləbləri, son nəticədə 28 və 32 hərfə bağlamasında özünü göstərirdi. Hürufilərdə də ilahi eşqin və sevginin vəcd və nəşəsindən nəşət tapan məstlik və xumarlıq əzəli, əbədi Tanrı lütfü, ilahi feyz mənbəyi kimi təqdir və qəbul edilir. F.Nəiminin «saqiyi-vəhdət»dən mey dolu cam istəməsi və məstlik arzusu da belə bir ideyanın ifadəsindən doğurdu:
77 Hürufilik təlimində başlıca məsələlərdən biri də 4 ünsürə münasibət problemidir. Bu təlimə görə, 4 ünsür (od, su, hava, torpaq) bütün real maddi varlığın əsasında dayanır. Yer üzündəki bütün cansız və canlı aləm – mədənat, nəbatat və heyvanat, o cümlədən insanat həmin ünsürlərdən nəşət tapmışdır. Lakin başqa məsələlərdə olduğu kimi 4 ünsürün və ondan təşkil olunmuş maddi gerçəkliyin varlığı da 28 və 32 hərfə, yəni sözə bağlanırdı. «Cavidannamə» müəllifi iddia edirdi ki: «İn 32 morəkkəb əz cəhar təbaye. Kəlmeye həqiqi ke ebarətəst əz vücude-bəşəreyyəte» (Bu 32 4 ünsürdən təşkil olunmuşdur. Kəlmənin (hərflərin) həqiqəti isə bəşəriyyətin (vücudundan) varlığından ibarətdir». Nəimi göstərirdi ki, 28 hərfdən ibarət sözlərdən yazılmış Quran elə torpaq, hava, su və oddur. Hansı ki, həm Quran, həm də hürufi elmi yaranmazdan əvvəl həmin 4 ünsür mövcud idi. «Cavidannamə»də və Nəiminin başqa əsərlərində dəfələrlə qeyd edilir ki, söz (hərf) real varlığın mücərrəd ifadəsindən iba- rətdir. İlahi kitab olan Quranın ayələri də 4 ünsürün kəlmə ilə ifa- dəsindən başqa bir şey deyil: «Hər ayəti-çəhar kəlmeənd: Kəl-
Nəiminin əqidəsincə, Tanrı zatının insan bədənindəki bir nur parçası olan ruh da hərflə eyniyyət təşkil edir: «Məlum
Müəllif onu da israr edir ki, həmin ruh və hərf eyni zamanda maddi varlıq və onu təşkil edən cismlərdir.
teyi-nəzərindən çıxış edir. Mütəfəkkirə görə, Allah 6 cəhətdir («Xodavənd şeş cəhət bu») və istər bu, istərsə də o birisi aləmdə Xuda zamandan xaricdə deyil («İlahi dər in cəhan və ya dər an cəhan əz zəmani xaric nəkame bin»).
78 Fəzlullah belə hesab edirdi ki, Allah hərflərə aid elm və bi- liyi yalnız ilk insan olan Adəmə öyrətmişdir. Elə buna görə də bəşər övladı yaradılmış bütün canlı məxluqatdan, hətta mələk- lərdən belə üstündür. Çünki bu elmi bilməyə qadir olan yalnız bəşər övladıdır. İnsanın nitqi, ağlı, idrakı, danışmaq, eşitmək, anlamaq qüdrəti onun üstünlüyünə dəlalət edən amillərdir. Hürufilər varlığı donuq və statik vəziyyətdə götürmür. On- ların nəzərincə, varlıq və ondakı hər şey daimi dialektik inki- şafda, hərəkətdədir. Həyatda mütəmadi dəyişmələr baş verir. Cism və hadisələr qarşılıqlı əlaqədədir. Biri digərinə çevrilir və ya biri digərini əvəz edir. Hərəkət isə varlığın öz təbiətindədir:
isə dövridir. Yəni bir hərəkət və ya varlığın sonu onunla bağlı digər bir hərəkət və varlığın başlanğıcı və ya əksinə, bir hərəkət və varlığın başlanğıcı mütləq digər bir hərəkət və varlığın sonu deməkdir. Başqa sözlə, cism yaranır, inkişaf edir, sonra məhv olur və yenidən əmələ gəlir. Bu mənada Nəimi eşqin və imanın məs- kəni sayılan qəlbin hərəkətini pərgarın hərəkəti ilə müqayisə edirdi. İnsanın mərkəzi üzvü olan ürəkdən qan çıxır hərəkət edib qapalı bir dövrə ilə yenidən ürəyə qayıdır. Bir varlığın fənası, yəni yox olması, başqa bir varlığın aşkara çıxmasına səbəb olur: Ətrafa həyat saçdı zərrə, Tapdı nə zaman buna o imkan. Ol vaxt ki, özün verir fənaya Varlıq o zaman olur nümayan.
Hürufilikdə makrokosmos və mikrokosmos arasında mütləq, ayrılmaz və əbədi bir əlaqə olduğu qəbul edilirdi. Bütöv kainat makrokosmos, insan isə mikrokosmos kimi götürülürdü. F.Nəimi insan və kainatdakı varlıqlar
Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|