76
vəsaitlərin kateqoriyasının ilin sonuna olan qalıq dəyərinin aşağıda göstərilmiş həddi
ilə məhdudlaşdırılır:
bina, tikili və qurğularda 2%;
nəqliyyat vasitələrində 5%;
digər əsas vəsaitlərdə 3%;
maşın, avadanlıq və hesablama texnikasında 5%;
Amortizasiya hesablanmayan əsas vəsaitlərdə faiz hesablanılmır.
Gəlirin, yaxuda da zərərin qəbul edilməməsi o haldır ki, bu zaman vergi tutulan
gəlir müəyyən olunan zaman aşağıda göstərilən hallarda gəlir, yaxud zərər nəzərə
alınmır:
aktivlər ər-arvada verildikdə;
aktivlər keçmiş ər-arvada boşanma prosesində verildikdə;
aktivin ləğv edilən, yaxud da özgəninkiləşdirildiyi ildən sonrakı ilin axırına
kimi olan daxilolmaları analoji aktivə, yaxud eyni xarakter daşıyan aktivə
təkrar investiya etmək məqsədilə aktiv qərəzsiz və ya onun sahibinin
iradəsindən asılı olmayaraq məhz olunan zaman, ləğv edildikdə, yaxud
özgəninkiləşdirildiyi zaman.
77
Nə ticə
Aparılmış tədqiqatdan belə nəticəyə gəlmək olar ki, hal-hazırda müəssisələrdə
gəlirlərin və xərclərin uçotunun təkmilləşdirilməsi kifayət qədər aktual hesab olunur.
Gəlirlərin və xərclərin uçotunun təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədar aparılan tədqiqatın
sonunda əldə olunmuş bir sıra nəticələrə diqqət yetirmək lazımdır:
1. Bazar iqtisadiyyatın şəraitində yeni istehsal növlərinin yaranması, innovativ
yeniliklər, xidmət çeşidlərin artması, bir sıra yeni rəqabət istiqamətlərinin
meydana gəlməsi, müəssisənin gəlirlərinin artırılmasında olan marağı və bu
artımın əsaslı səbəblərə aidiyyatı müasir dövrdə bu sahənin öyrənilməsində
prioritetdir.
2. Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq
Standartları uyğunlaşdırılmasının daha da dərindən öyrənilməsi və bu yolda
görülən işlərdir. Hazırki hesablar planında analitik hesabların köməyilə daha çox
hesabların əldə edilməsi mümkündür. Bunun da əsas səbəbi onun üç rəmzli
ş
ifrlərdən ibarət olmasıdır. Bu da təbii ki, gəlirlərin və xərclərin uçotunun daha da
təkmilləşdirilməsinə və dəqiq əks etdirilməsinə şərait yaradır;
3. Mühasibat uçotunda ən informativ yöndə məlumatlar maya dəyəri və istehsal
xərclərinin uçotunda əks olunur. Gəlirlərin və xərclərin uçotunda müasir
sistemlərin tətbiqi (misal üçün ABC sistemi) müasir bazar iqtisadiyyatında
mühasibat uçotunda informasiya əldə olunmasını əsaslı surətdə artırır. Bu zaman
həm də maya dəyərinin hesablanmasının dəqiqliyi də nəzərə çarpacaq qədər artır.
Son illərdə hətta misal olaraq göstərilən ABC sistemi zamanla idarə olunan sistem
yaradılmışdır. Bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, müasir dövrdə zaman amili bir
çox məsələlərin həllində mühüm rol oynayır.
4. Müəssisələrdə gəlirlərin və xərclərin uçotunun təkmilləşdirilməsi sahəsində irəli
sürülən nəticələrdən biri də mühasibat sisteminin avtomatlaşdırılması və
kompüterləşdirilməsidir. Bu müəssisə fəaliyyətinə çox böyük dərəcədə təsir
göstərir, hesabatların tərtib olunmasını əsaslı dərəcədə asanlaşdırır.
78
5. xtisaslı kadrlar yetişdirilməsinə olan tələbat müasir bazar iqtisadiyyatında aktual
hesab olunur. Çünki texnologiyanın bu cür inkişafı, məlumatların daimi surətdə
təzələnməsi, kadrların ixtisas artırmasını vacib qılır. Bu zaman müəssisələr istər
ölkə daxili, istərsə də ölkədənkənar ixtisasartırma kursları təşkil edə bilər. Bu da
təbii ki, müəssisə fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasında əhəmiyyətli rol oynayacaqdır.
Müəssisə fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması isə dolayı yolla müəssisə gəlirlərinə əsaslı
surətdə təsir edəcəkdir.
6. Azad bazar iqtisadiyyatında istehsalın inkişaf etdirilməsinə marağın artmasında
müəssisədə gəlirlərin rolu böyükdür. Hesabat dövründə müəssisə üzrə əldə
olunmuş gəlirləri və xərcləri əks etdirmək üçün hesablar planında 801 "Ümumi
mənfəət (zərər)" hesabı nəzərdə tutulmuşdur. Bu hesabda müəssisədə müəyyən
olunmuş bütün mənfəət və zərərlər, gəlirlər və xərclər əks olunur.
7. Müəssisədə son maliyyə nəticəsi kimi məhsul (iş, xidmət) satışı, digər maddi
sərvətlərin satışı, satışdan kənar gəlirlər və itkilərdən asılı olaraq forma-
laşmaqdadır. 801 N-li "Ümumi mənfəət (zərər)" hesabının debetində müəssisənin
zərəri, kreditində isə mənfəəti əks etdirilir. Həmin hesabın debet və kredit
dövriyyəsinin üzləşdirilməsi nəticəsində müəyyən olunmuş məbləğ hesabat
dövrünün son maliyyə nəticəsini göstərir.
8. Xərclərin uçotunun funksional metodu araşdırılan zaman sözü gedən metodun
maya dəyərinin təhrif olunmasından uzaqlaşmağa kömək etməsi nəzərə çarpır.
Çünki son illərin araşdırmaları göstərmişdir ki, ənənəvi metoddan istifadə edilən
zaman maya dəyərini funksional metod qədər dəqiq hesablamaq mümkün deyildir.
ABC metodunun təhlili zamanı müsbət cəhətlərlə yanaşı gəlinən mənfi nəticələrə
də nəzər yetirə bilərik:
1. Funksional metodun tətbiqi mürəkkəb prosesdir. Həmçinin bu metodun tətbiqi
olduqca baha başa gəlir. Bu səbəbdən də bir çox müəssisələr bu sistemin
tətbiqində bir sıra çətinliklər çəkir.
79
2. Funksinal metodda bütün müddəaların həyata keçirilməsi gözlənilməkdədir.
Sözü gedən bu sistem bir qısa zaman ərzində nəticə vermir, onun fəaliyyəti
uzunmüddətli perspektiv üçün nəzərdə tutulmuşdur.
3. Müəssisələrdə təkcə hesablama metodları deyil, həm də müəssisənin qurulması
təfəkkürü və mentaliteti də dəyişməlidir. Məhz bu dəyişimlər müasir zamanın
tələblərinə uyğun olaraq müəssisəyə daha çox gəlir gətirə bilər. Bəzi hallarda
bu müəssisənin daha çox xərc çəkməsinə gətirsə də, uzunmüddətli perspektiv
nöqteyi-nəzərdən qaçılmaz hal hesab olunur.
4. Funksional metodun fəaliyyətində çatışmayan cəhətlərdən biri də, onun bir çox
hallarda Maliyyə Hesabatları Beynəlxalq Standartları ilə üst-üstə
düşməməsidir. Funksional metod üçün qeyd olunduğu kimi məhsullara bir sıra
qeyri-məhsuldar üstəlik xərclər aid edilir.
5. ABC metodundan istifadə düzgün olmalıdır. Onun faydalı informasiyalar
verməsinə baxmayaraq istifadəsi düzgün olmadıqda müsbət nəticələr əldə
etmək çətinləşir. Buna misal olaraq rəhbərlərin bəzən böyük həcmdə buraxılan
məhsulların istehsalını artırmaq, kiçik həcmdə buraxılan yeni məhsulların
istehsalını isə azaltmaq yolu ilə mənfəətini artırmasını göstərmək olar. Bu
sistem vasitəsilə təqdim olunan informasiyalarda, rəhbərlərin xərclərin daha
çox ixtisar edilməsinə də həvəsləndirmə ehtimalı var. Lakin bilindiyi kimi, bu
gəlirlərin süni yolla artırılması deməkdir və bu cür əməliyyatların yaratdığı
effekt qısamüddətli olur.
80
Ə də biyyat siyahısı
1.
"Mühsaibat uçotu haqqında" Azərbaycan Respublikası 29 iyun
2004-cü il tarixli Qanunu, Bakı -2005;
2.
Nazirlər Kabinetinin "Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartlarına
keçmək məqsədilə Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının 2003-
2007-ci illərdə hazırlanması və tətbiqi üzrə proqramı" - 20 fevral
2003-cü il tarixli 29 saylı qərar;
3.
6 N-li "Gəlirlər" üzrə kommersiya təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu
Standartı;
4.
“Gəlir” adlı 18 №-li Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartı;
5.
Azərbaycan Respublikasının sosial-iqtisadi inkişafının statistik göstəriciləri.
Bakı 2010-ci il
6.
Azərbaycan Respublikasının 2007-2009-ci illər Dövlət büdcəsinin icrası
haqqında hesabatlar
7.
Kommersiya təşkilatları üçün MMUS-un konseptual əsasları -
2007;
8.
Müəssisələrin mühasibat uçotunun hesablar planı və onun tətbiqinə
dair təlimat - Tərəqqi MMC -2003;
9.
Ciddi hesabat blanklarının tətbiqi və uçotunun aparılması qaydaları
- Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi - 2--7
10.
"Maliyyə və uçot" jurnalı 2014-cü il 1 N-li nəşr - "Xərclərin
uçotunun
ə
nənəvi
və
funksional
metodlarının
müqayisəli
xarakteristikası" S.M. Səbzəliyev, V.M. Quliyev, G.M. Zeynalova
11.
S.M. Səbzəliye, R.Ş. Hacıyev - "Auditin əsasları" - dərslik -
2003;
81
12.
S.M.Səbzəliyev - "Mühasibat (maliyyə) hesabatı" - dərslik -
2003;
13.
S.M.Səbzəliyev, V.Quliyev - " darəetmə uçotu" - Bakı,2014;
14.
"Xidmət sahələrində mühasibat uçotu", Bakı 2015 - S. M. Səbzəliyev, Q.
Abbasov;
15.
S. M. Səbzəliyev - Beynəlxalq və milli uçot terminlərinin
izahlı lüğəti - Bakı -2010;
16.
Collis J., Hussey R., Business Research: A Practical Guide
for Undergraduate & Postgraduate Students - China: Palgrave
Macmillan - 2009;
17.
Major M., Hopper T., Managers divided: Implementing ABC
in a Portuguese telecommunications company - 2005;
18.
Hooze
S.,
Bruggeman
W.,
Identifying
operational
improvements during design process of a time - driven ABC
system: The role of collective worker participation and leadership
style - 2010
19.
Fisher C., Researching and writing a dissertation for business
students - Harlow: Prentice Hall - 2004;
20.
Q.R.Rzayev - "Beynəlxalq mühasibat uçotu və audit"- dərslik
- 2000
21.
Q.R, Rzayev - "Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartları və
Maliyyə Hesabatı" - dərslik -2004;
22.
Ə
. Sadıqov - "Mühasibat Uçotu" -2012;
23.
A. Kərimov - "Mühasibat uçotu, vergilər" - Bakı, 2012;
24.
Бухгалтерский
учет - Учеб. пособие - Пономарева С. В. - 2006;
25.
Бухгалтерский
учет - учебно-практическое пособие - Т. М. Гусева,
Т
. Н. Шеина Москва- 2004;
82
26.
Бухгалтерский
учет - учеб. для студентов вузов, обучающихся по
специальности
"Бухгалт. учет, анализ и аудит" - под ред. П. С. Безруких;
- Москва - 2004
27.
Бухгалтерский
учет - Учебник для студентов техникумов и
колледжей
железнодорожного транспорта - А.П. Красов и др.; Под ред.
А
.П. Красова - Москва- 2006;
28.
"Разработка методики расчета затрат на процесс" - Гуреева Е.А.
29.
30.
Бухгалтерский
учет в бюджетных учреждениях учебное пособие
для
студентов высших учебных заведений, обучающихся по
специальности
"Бухгалтерский учет, анализ и аудит" - Е. А.
Мизиковский
, Т. С. Маслова; рец. А. Д. Ларионов, Н. П. Любушин -
Москва
- 2009;
31.
Экономика
и бухгалтерский учет в бюджетных учреждениях -
учебное
пособие для студентов, обучающихся по специальности
"Бухгалтерский учет, анализ и аудит" - Н. Н. Ломовцева - Москва - 2014;
32.
Бухгалтерский
учет - учебник - авт. И. И. Бочкарева и др.; под. ред.
Я
. В. Соколова. - Москва - 2004;
33.
Ş
.Ş. Bədəlov, R.B. Məhərrəmov, F.Ə. Qurbanov “Büdcə
sistemi”
34.
"Mühasibat uçotu" kafedrası, "Mühasibat (Maliyyə) Uçotu"
fənni üzrə mühazirə mətnləri - Bakı - 2008;
35.
N.Novruzov - “Maliyyə”
36.
www. muhasibat.wordpress.com
37.
Воронова
Е.Ю. Учет затрат: функциональный и традиционный
подходы
/ Е.Ю. Воронова // Аудитор. - 2007.
38.
"Mühasibat (maliyyə) uçotu" - dərslik -2003
39.
Анализ
распределения комплексных затрат для целей планирования
и
принятия решений
83
40.
www.maliyye.gov.az
41.
www.kitab.az
42.
“Azərbaycan Rəqəmlərdə”, Bakı 2010
43.
Вахрин
П.И. «Финансы» учебник, Москва 2000
44.
Fərid Quliyev - “Gəlirlər Nəzəriyyəsi”
45.
A.A.Əliyev, A.Ş.Şəkərəliyev. Bazar iqtisadiyyatına keçid: dövlətin
iqtisadi siyasəti. Bakı, 2002.
46.
A.Ş.Şəkərəliyev. Keçid iqtisadiyyatı və dövlət. B., 2000
47.
Ə
.Q.Əlirzayev. Azərbaycanda sahibkarlığın inkişafı problemləri və həlli
yolları. B., 2000
48.
.Ş.Dadaşov.
Sənayedə
özəlləşdirmə
aparılması
mexanizminin
təkmilləşdirilməsi istiqamətləri. qtisad elmləri: nəzəriyyə və praktika. B., 2002
49.
Azərbaycan sənayesi (statistik məcmuə). B., 2001
50.
T.Əliyev və b. Azərbaycanda kiçik biznesin təşkili və idarə edilməsinin
bəzi səmtləri. B., 2001
51.
Домичев
В.И. Международная торговля. М., 2000.
52.
The world Bank Global Economic Prospects and the Developinq
Countries. 2002
Dostları ilə paylaş: |